Chào ngày mới 31 tháng 3

Posted on 31.03.2015 by HoangKim, NgocphuongNam

CNM365. Chào ngày mới 31 tháng 3. Wikipedia Ngày này năm xưa. Năm 1889 – Khánh thành tháp Eiffel tại Paris, tháp trở thành biểu tượng văn hóa của Pháp và là một trong những kiến trúc đặc sắc trên thế giới. Năm 1028 – Lê Phụng Hiểu dẹp loạn Tam vương (Vũ Đức Vương, Dực Thánh Vương và Đông Chính Vương) nhà Lý (Việt Nam). Năm 1028 – ngày mất Lý Thái Tổ, Hoàng đế đầu triều Lý, Việt Nam (sinh năm 974)

31 tháng 3

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Ngày 31 tháng 3 là ngày thứ 90 (91 trong năm nhuận) trong lịch Gregory. Còn 275 ngày trong năm.

« Tháng 3 năm 2015 »
CN	T2	T3	T4	T5	T6	T7
1	2	3	4	5	6	7
8	9	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30	31

Mục lục

Sự kiện

617 – Tùy mạt Đường sơ: Thủ lĩnh nổi dậy Lý Mật lập đàn trường, lên ngôi Ngụy công và cải niên hiệu.
1028 – Loạn Tam vương (Vũ Đức Vương, Dực Thánh Vương và Đông Chính Vương) nhà Lý (Việt Nam). Cuộc nổi loạn bị Lê Phụng Hiểu dập tắt ngay trong ngày.
1854 – Phó đề đốc Matthew C. Perry của Hải quân Hoa Kỳ và mạc phủ Tokugawa ký kết Hiệp ước Kanagawa, buộc Nhật Bản phải mở cảng giao thương với Hoa Kỳ.
1889 – Khánh thành tháp Eiffel tại Paris, tháp trở thành biểu tượng văn hóa của Pháp và là một trong những kiến trúc đặc sắc trên thế giới.
1940 – Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Karelia-Phần Lan được thành lập bên trong Liên Xô, trên cơ sở hợp nhất Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Tự trị Karelia và Cộng hòa Dân chủ Phần Lan.
1942 – Chiến tranh thế giới thứ hai: Do một cuộc nổi loạn của binh sĩ Ấn Độ chống lại người Anh, Nhật Bản chiếm đóng đảo Giáng Sinh mà không gặp trở ngại.
1995 – Ca sĩ-người viết ca khúc, Selena, được mệnh danh là “Nữ hoàng nhạc Tejano”, bị chủ tịch câu lạc bộ người hâm mộ, Yolanda Saldívar giết tại Corpus Christi, Texas.

Sinh

250 – Constantius Chlorus, hoàng đế người România
1360 – Philippa of Lancaster, nữ hoàng Bồ Đào Nha (m. 1415)
1425 – Bianca Maria Visconti, nữ công tước Milan (m. 1468)
1536 – Ashikaga Yoshiteru, tướng quân shogun người Nhật Bản (m. 1565)
1596 – René Descartes, nhà triết gia, nhà khoa học, nhà toán học người Pháp (m. 1650)
1621 – Andrew Marvell, nhà thơ người Anh (m. 1678)
1730 – Étienne Bézout, nhà toán học người Pháp (m. 1783)
1732 – Joseph Haydn, nhà soạn nhạc người Áo (m. 1809)
1777 – Charles Cagniard de la Tour, nhà vật lí người Pháp (m. 1859)
1778 – Coenraad Jacob Temminck, nhà động vật học người Đức (m. 1858)
1794 – Thomas McKean Thompson McKennan, chính khách người Mỹ (m. 1852)
1809 – Edward FitzGerald, nhà thơ người Anh (m. 1883)
1811 – Robert Wilhelm Bunsen, nhà hóa học, nhà phát minh người Đức (m. 1899)
1819 – Prince Chlodwig zu Hohenlohe-Schillingsfürst, Đức Chancellor (m. 1901)
1847 – Yegor Ivanovich Zolotarev, nhà toán học người Nga (m. 1878)
1871 – Arthur Griffith, tổng thống Ireland (m. 1922)
1876 – Borisav “Bora” Stanković, nhà văn người Serbia (m. 1927)
1878 – Jack Johnson, võ sĩ quyền Anh người Mỹ (m. 1946)
1884 – Adriaan van Maanen, nhà thiên văn người Đức (m. 1946)
1885 – Pascin, họa sĩ người Bulgaria (m. 1930)
1890 – William Lawrence Bragg, nhà vật lí, giải thưởng Nobel người Anh (m. 1971)
1891 – Victor Varconi, diễn viên người Hungary (m. 1976)
1893 – Clemens Krauss, người chỉ huy dàn nhạc người Áo (m. 1954)
1906 – Shin’ichiro Tomonaga, nhà vật lí, giải thưởng Nobel người Nhật Bản (m. 1979)
1907 – Eddie Quillan, diễn viên người Mỹ (m. 1990)
1908 – Red Norvo, nhạc Jazz Vibraphonist người Mỹ (m. 1999)
1911 – Elisabeth Grümmer, ca sĩ soprano người Đức (m. 1986)
1914 – Octavio Paz, nhà ngoại giao, nhà văn, giải thưởng Nobel người Mexico (m. 1998)
1915 – Albert Hourani, sử gia người Anh (m. 1993)
1919 – Frank Akins, cầu thủ bóng đá người Mỹ (m. 1993)
1922 – Richard Kiley, diễn viên, ca sĩ người Mỹ (m. 1999)
1924 – Leo Buscaglia, tác gia người Mỹ (m. 1998)
1924 – Charles Guggenheim, đạo diễn phim, nhà sản xuất người Mỹ (m. 2002)
1925 – Jean Coutu, diễn viên người Pháp (m. 1999)
1926 – John Fowles, tác gia người Anh (m. 2005)
1927 – William Daniels, diễn viên người Mỹ
1928 – Lefty Frizzell, ca sĩ, người sáng tác bài hát người Mỹ (m. 1975)
1928 – Nguyễn Khánh, chính khách Việt Nam, Phó Thủ tướng Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam.
1928 – Gordie Howe, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Canada
1929 – Liz Claiborne, Mỹ thời trang nhà thiết kế người Bỉ (m. 2007)
1929 – Bertram Fields, luật sư người Mỹ
1931 – Miller Barber, vận động viên golf người Mỹ
1932 – Nagisa Oshima, đạo diễn phim người Nhật Bản
1933 – Nichita Stănescu, nhà thơ người România (m. 1983)
1934 – Richard Chamberlain, diễn viên người Mỹ
1934 – Shirley Jones, ca sĩ, nữ diễn viên người Mỹ
1934 – Carlo Rubbia, nhà vật lí, giải thưởng Nobel người Ý
1934 – John D. Loudermilk, ca sĩ, người sáng tác bài hát người Mỹ
1935 – Judith Rossner, tác gia người Mỹ
1936 – Bob Pulford, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Canada
1936 – Marge Piercy, nhà văn người Mỹ
1936 – Dokumamushi Sandayu, diễn viên người Nhật Bản
1938 – Bill Hicke, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Canada (m. 2005)
1938 – Michiko Nomura, diễn viên lồng tiếng người Nhật Bản
1938 – Arthur B. Rubinstein, nhà soạn nhạc người Mỹ
1938 – David Steel, chính khách người Scotland
1939 – Zviad Gamsakhurdia, tổng thống Gruzia đầu tiên (m. 1993)
1939 – Volker Schlöndorff, đạo diễn phim người Đức
1942 – Ulla Hoffmann, chính khách người Thụy Điển
1943 – Christopher Walken, diễn viên người Mỹ
1944 – Pascal Danel, ca sĩ, người sáng tác bài hát người Pháp
1945 – Valerie Curtin, nữ diễn viên, nhà văn, nhà sản xuất người Mỹ
1945 – Gabe Kaplan, diễn viên, diễn viên hài người Mỹ
1946 – Gonzalo Márquez, vận động viên bóng chày người Venezuela (m. 1984)
1947 – Cesar Gaviria Trujillo, tổng thống Colombia
1948 – Rhea Perlman, nữ diễn viên người Mỹ
1950 – Ed Marinaro, cầu thủ bóng đá, diễn viên người Mỹ
1950 – András Adorján, đấu thủ cờ vua người Hungary
1952 – Dermot Morgan, diễn viên người Ireland (m. 1998)
1955 – Robert Vance, cầu thủ cricket người New Zealand
1957 – Marc McClure, diễn viên người Mỹ
1957 – Alan Duncan, chính khách người Anh
1958 – Tony Cox, diễn viên người Mỹ
1962 – John Taylor, cầu thủ bóng đá người Mỹ
1963 – Paul Mercurio, diễn viên, diễn viên múa người Úc
1965 – Tom Barrasso, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Mỹ
1966 – Roger Black, vận động viên người Anh
1968 – Naoya Ogawa, đô vật Wrestling chuyên nghiệp người Nhật Bản
1969 – Samantha Brown, người dẫn chương trình truyền hình người Mỹ
1969 – Steve Smith, cầu thủ bóng rổ người Mỹ
1969 – Nyamko Sabuni, chính khách người Thụy Điển
1971 – Pavel Bure, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Nga
1971 – Ewan McGregor, diễn viên người Scotland
1972 – Alejandro Amenábar, đạo diễn phim người Tây Ban Nha
1972 – Andrew Bowen, diễn viên người Mỹ
1974 – Benjamin Eicher, đạo diễn phim Thụy Sĩ
1975 – Adam Green, đạo diễn phim người Mỹ
1976 – Josh Saviano, diễn viên người Mỹ
1976 – Ashton Moore, nữ diễn viên khiêu dâm người Mỹ
1977 – Garth Tander, người đua xe người Úc
1978 – Stephen Clemence, cầu thủ bóng đá người Anh
1978 – Jérôme Rothen, cầu thủ bóng đá người Pháp
1978 – Tony Yayo, ca sĩ nhạc Rapp người Mỹ
1979 – Josh Kinney, vận động viên bóng chày người Mỹ
1980 – Chien-Ming Wang, vận động viên bóng chày người Đài Loan
1980 – Maaya Sakamoto, diễn viên lồng tiếng người Nhật Bản
1980 – Michael Ryder, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Canada
1981 – Maarten van der Weijden, vận động viên bơi lội người Đức
1982 – Tal Ben Haim, cầu thủ bóng đá người Israel
1982 – Philippe Mexès, cầu thủ bóng đá người Pháp
1983 – Paddy McCarthy, cầu thủ bóng đá người Ireland
1983 – Vlasios Maras, vận động viên thể dục người Hy Lạp
1984 – James Jones, cầu thủ bóng đá người Mỹ
1988 – Hogan Ephraim, cầu thủ bóng đá người Anh

Mất

1028 – Lý Thái Tổ, Hoàng đế đầu triều Lý, Việt Nam (s. 974)
1204 – Eleanor of Aquitaine, nữ hoàng Pháp, Anh (s. 1121)
1703 – Johann Christoph Bach, nhà soạn nhạc người Đức (s. 1642)
1727 – Isaac Newton, nhà vật lý, toán học Anh (s. 1643) (theo lịch Gregory)
1741 – Pieter Burmann the Elder, nhà học giả kinh điển người Đức (s. 1668)
1783 – Nikita Ivanovich Panin, chính khách người Nga (s. 1718)
1837 – John Constable, họa sĩ người Anh (s. 1776)
1855 – Charlotte Brontë, tác gia người Anh (s. 1816)
1877 – Antoine Augustin Cournot, nhà toán học người Pháp (s. 1801)
1880 – Henryk Wieniawski, nhà soạn nhạc người Ba Lan (s. 1835)
1885 – Franz Wilhelm Abt, nhà soạn nhạc người Đức (s. 1819)
1913 – John Pierpont Morgan, Financier người Mỹ (s. 1837)
1917 – Emil Adolf von Behring, thầy thuốc, giải thưởng Nobel người Đức (s. 1854)
1915 – Wyndham Halswelle, vận động viên người Scotland (s. 1882)
1927 – Borisav “Bora” Stanković, nhà văn người Serbia (s. 1875)
1931 – Knute Rockne, bóng đá huấn luyện viên người Mỹ (s. 1888)
1944 – Mineichi Koga, đô đốc người Nhật Bản (s. 1885)
1945 – Hans Fischer, nhà hóa học, giải thưởng Nobel người Đức (s. 1881)
1956 – Ralph DePalma, người lái xe đua người Ý (s. 1884)
1968 – Grover Lowdermilk, vận động viên bóng chày người Mỹ (s. 1885)
1972 – Meena Kumari, nữ diễn viên Ấn Độ (s. 1932)
1976 – Paul Strand, nhà nhiếp ảnh người Mỹ (s. 1890)
1980 – Vladimír Holan, nhà thơ người Séc (s. 1905)
1980 – Jesse Owens, vận động viên người Mỹ (s. 1913)
1981 – Enid Bagnold, nhà soạn kịch người Anh (s. 1889)
1983 – Christina Stead, nhà văn người Úc (s. 1902)
1984 – Ronald Clark O’Bryan, kẻ giết người người Mỹ (s. 1944)
1985 – Jeanine Deckers, Nun người Bỉ (s. 1933)
1986 – Trịnh Đình Thảo, luật sư và chính khách Việt Nam (s. 1901)
1986 – Jerry Paris, diễn viên người Mỹ (s. 1925)
1988 – William McMahon, thủ tướng người Úc thứ 20 (s. 1908)
1993 – Lý Quốc Hào, diễn viên Mỹ gốc Hoa, tai nạn trong lúc đóng phim (s. 1965)
1993 – Mitchell Parish, nhà thơ trữ tình người Mỹ (s. 1900)
1995 – Selena, ca sĩ người Mexico (s. 1971)
1998 – Bella Abzug, chính khách người Mỹ (s. 1920)
1998 – Tim Flock, người lái xe đua người Mỹ (s. 1924)
1999 – Yuri Knorozov, nhà ngôn ngữ học người Nga (s. 1922)
2001 – Clifford Shull, nhà vật lí, giải thưởng Nobel người Mỹ (s. 1915)
2002 – Barry Took, diễn viên hài người Anh (s. 1928)
2003 – H.S.M. Coxeter, nhà hình học người Anh (s. 1907)
2003 – Tommy Seebach, ca sĩ người Đan Mạch (s. 1949)
2003 – Anne Gwynne, nữ diễn viên người Mỹ (s. 1918)
2005 – Stanley J. Korsmeyer, bác sĩ khoa ung thư người Mỹ (s. 1951)

Ngày lễ và kỷ niệm

1996: Kênh VTV3 bắt đầu lên sóng.

Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về 31 tháng 3

Tham khảo

Thể loại:

Lê Phụng Hiểu

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Lê Phụng Hiểu (黎奉曉, 982? – 1059?) là một đại tướng nhà Lý, phụng sự ba triều vua đầu tiên của nhà Lý đó là vua Lý Thái Tổ, Lý Thái Tông và Lý Thánh Tông. Ông là người có công rất lớn trong việc phò vua Lý Thái Tông tức Lý Phật Mã lên ngôi.

Mục lục

Tiểu sử

Ông quê ở hương Băng Sơn tổng Dương Sơn, huyện Cổ Đằng, lộ Thanh Hoá. Nay thuộc xã Hoằng Sơn, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa. Hiện không rõ năm sinh năm mất. Theo sử sách ghi lại được, ông thọ tới tuổi 77 ^[1]. Ông không được đi học, nhưng thuở hàn vi đã nổi tiếng là người sức khỏe muôn địch, là đô vật có tiếng với nghệ danh đô Bưng (Băng).

Phò tá nhà Lý

Dẹp loạn Tam Vương

Theo sử sách ghi lại, ngày mùng 3 tháng 3 năm Mậu Thìn (1028), sau khi vua Thái Tổ vừa mất, chưa làm lễ táng, các hoàng tử Võ Đức Vương, Dực Thánh Vương và Đông Chính Vương đã đem quân đến vây thành để tranh ngôi của Thái tử. Lê Phụng Hiểu lúc ấy đang giữ chức võ vệ tướng quân cùng một số tướng khác như Lý Nhân Nghĩa, Dương Bình, Quách Thịnh… đưa quân ra ngăn chặn. Khi quân của Thái Tử và quân của các vương giáp trận, Lê Phụng Hiểu đã tuốt gươm chỉ vào Võ vương: “Bọn Vũ Đức Vương ngắp nghé ngôi báu, không coi vua nối vào đâu, trên quên ơn Tiên đế, dưới trái nghĩa tôi con, vì thế thần là Phụng Hiểu xin đem thanh gươm này để dâng”.^[2]

Dứt lời Phụng Hiểu vung gươm chém chết Võ Vương. Quân của ba hoàng tử vì thế mà loạn. Từ đó, vua Thái Tông dẹp được phản nghịch và ngôi nhà Lý từ đó mới ổn định.

Nhậm chức Đô thống Thượng tướng quân

Sau khi làm lễ đăng quang, vua Lý Thánh Tông thăng luôn cho Lê Phụng Hiểu lên chức Đô thống Thượng tướng quân, tước hầu.

Từ đó cho đến cuối đời, Đô thống Thượng tướng quân Lê Phụng Hiểu một lòng phò tá nhà Lý, lập được nhiều công trạng lớn. Đánh đuổi Chiêm Thành (1044), giữ vững ổn định cho đất nước Đại Việt bên trong cũng như bên ngoài.

Giai thoại

Một mình địch lại cả một làng

Đại Việt sử ký toàn thư có ghi lại câu chuyện về việc giành đất giữa 2 làng Cổ Bi và Đàm Xá. Làng Đàm Xá cậy đông người đã chém hẳn doi đất màu mỡ mà lẽ ra phải thuộc về làng Cổ Bi. Lê Phụng Hiểu lúc đó chưa làm quan, đứng ra giúp làng Cổ Bi. Dân làng Cổ Bi bày ra nhiều mâm cỗ to để thiết đãi. Ông đủng đỉnh ăn hết rồi ngủ một giấc no say.

Chờ đến khi dân làng Đàm Xá đến tranh đất, Phụng Hiểu tỉnh dậy rồi cứ đứng thế xông ra giữa đám trai tráng làng Đàm Xá mà đánh. Ông nhổ những cây bên đường làm vũ khí. Sức khỏe của ông khiến cả làng Đàm Xá khiếp sợ. Từ đó, Đàm Xá không dám ỷ thế cậy đông mà chèn ép làng Cổ Bi nữa.^[1]

Sự tích “thác đao điền”

Sau khi đánh Chiêm Thành, vua muốn thưởng cho Lê Phụng Hiểu. Ngài không muốn nhận tước, mà chỉ xin vua đứng trên núi Băng Sơn ném đao, đao đi xa đến đâu lấy làm đất biệt nghiệp đến đấy. Sử kể lại rằng đao đi xa đến hơn mười dặm. Từ đó, người vùng Thanh Hóa gọi ruộng thưởng công là ruộng thác đao.^[3]

Tưởng nhớ

Mặc dù sinh ra ở đất Thanh Hóa, nhưng GS Vũ Khiêu vẫn xếp Lê Phụng Hiểu vào một trong những danh nhân đất Hà Nội. Một phần là do phong tục Hội thề đền Đồng Cổ – đến nay vẫn duy trì đều đặn, thiêng liêng, ở phường Bưởi, Hà Nội – với lời thề độc xuất phát từ lời thề của ông khi chém Võ Vương trong loạn tam vương.^[4] Ngày nay, ở Hà Nội, Thanh Hóa và nhiều đô thị khác đều có những con đường mang tên ông.

Chú thích

Xem thêm

Tham khảo

Các triều đại Việt Nam. Quỳnh Cư – Đỗ Đức Hùng. Nxb Thanh Niên.

Liên kết ngoài

Đại Việt sử ký toàn thư – Bản điện tử
Khâm định Việt sử Thông giám cương mục – Bản điện tử

Thể loại:

Tháp Eiffel

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Tháp Eiffel

Tháp Eiffel

Chiều cao kỷ lục
Cao nhất trên thế giới từ 1889 đến 1930^[I]
Thông tin chung
Địa điểm	Paris, Pháp
Tọa độ	48°51′30″B 2°17′40″ĐTọa độ: 48°51′30″B 2°17′40″Đ
Chủ đầu tư	Thành phố Paris, Pháp
Xây dựng
Khởi công	1887
Hoàn thành	1889
Khánh thành	31 tháng ba, 1889
Khánh thành	31 tháng ba, 1889
Nhà thầu chính	Gustave Eiffel & Cie
Số tầng	3
Số thang máy	9
Chiều cao
Chiều cao	324 m (1.063 ft)
Tính đến mái	300,65 m (986,4 ft)
Tính đến sàn cao nhất	273 m (896 ft)
Thiết kế
Kiến trúc sư	Stephen Sauvestre
Kỹ sư kết cấu	Maurice Koechlin, Émile Nouguier
Chú thích
^[1]^[2]^[3]^[4]^[5]^[6]^[7]^[8]^[9]

Tháp Eiffel (tiếng Pháp: Tour Eiffel) là một công trình kiến trúc bằng thép nằm trên công viên Champ-de-Mars, cạnh sông Seine, thành phố Paris. Vốn có tên nguyên thủy là Tháp 300 mét (Tour de 300 mètres), công trình do Gustave Eiffel cùng các đồng nghiệp xây dựng nhân Triển lãm thế giới năm 1889, cũng là dịp kỷ niệm 100 năm Cách mạng Pháp.

Chiều cao nguyên bản của công trình là 300 mét, theo đúng thiết kế, nhưng cột ăng ten trên đỉnh giúp tháp Eiffel đạt tới 325 mét. Từ khi khánh thành vào năm 1889, tháp Eiffel là công trình cao nhất thế giới và giữ vững vị trí này trong suốt hơn 40 năm. Ngay từ ban đầu, bên cạnh chức năng du lịch, tháp Eiffel còn được sử dụng cho các mục đích khoa học. Ngày nay, tháp tiếp tục là một trạm phát sóng truyền thanh và truyền hình cho vùng đô thị Paris.

Trở thành biểu tượng của “kinh đô ánh sáng“, tháp Eiffel là một trong những công trình kiến trúc nổi tiếng nhất toàn cầu. Từ khi khánh thành cho tới năm 2007, tháp đã có hơn 236 triệu lượt khách viếng thăm. Riêng năm 2007, tháp Eiffel đã đón tiếp gần 7 triệu du khách, giữ vị trí công trình thu phí thu hút nhất trên thế giới.^[10]

Bến tàu điện ngầm: Bir-Hakeim

Bến RER: Champ de Mars – Tour Eiffel

Tháp Eiffel vốn được thiết kế để làm “cái đinh của Triển lãm thế giới năm 1889 tại Paris”, phô trương những công nghệ xây dựng của Pháp. Vào thời kỳ đầu, công trình đã gây ra những tranh cãi về vẻ thẩm mỹ, công năng… Tuy vậy, tháp Eiffel vẫn giành được thành công nhanh chóng, trở thành địa điểm thu hút du khách bậc nhất và con số dần ổn định từ những năm 1960^[11].

Địa chỉ chính thức của tháp Eiffel ở số 5 đại lộ Anatole France, Quận 7, Paris. Nằm bên sông Seine, tháp Eiffel thuộc đường thẳng bắt đầu từ Palais de Chaillot, qua vườn Trocadéro và sông, tới Eiffel rồi chạy dọc Champ-de-Mars, đến École Militaire và gần như thẳng tiếp tới tháp Montparnasse. Đây đều là các công trình nổi tiếng của Paris, được hoàn thành trong những giai đoạn khác nhau. Sân của Palais de Chaillot, bên cạnh quảng trường Trocadéro, là địa điểm lý tưởng nhất để ngắm nhìn tháp.

Ngay sau Triển lãm thế giới năm 1889, tháp Eiffel đã thuộc sở hữu của thành phố Paris. Hiện nay công trình do Công ty khai thác tháp Eiffel (Société d’exploitation de la tour Eiffel – SETE) quản lý. Với ba tầng sàn, không gian của tháp Eiffel được chia cho nhiều dịch vụ khác nhau. Ngoài hai nhà hàng Altitude 95 và Le Jules-Verne nằm ở tầng hai và ba, tháp còn có các hiệu ăn nhanh, phòng trưng bày, cửa hàng lưu niệm, điểm truy cập Internet, cửa hàng bán các con tem kỷ niệm của Pháp… Tổng cộng, tháp Eiffel cần đến khoảng 500 nhân viên, gồm 250 người thuộc SETE và 250 nhân viên cho các dịch vụ còn lại^[12]. Đón tiếp khách du lịch đến từ mọi quốc gia, tháp Eiffel mở cửa tất cả các ngày trong năm, từ 9 giờ tới 24 giờ trong khoảng 13 tháng 6 tới 31 tháng 8 và 9 giờ 30 tới 23 giờ trong khoảng thời gian còn lại của năm^[13].

Mục lục

Kích thước

Các thông số kích thước của tháp Eiffel^[14]:

Tầng mặt đất

Tầng một
	Vị trí	Chân tháp
	Kích thước	Cạnh 25 m, cao 4 m
	Xây dựng	1887
	Chất liệu	Bê tông, sỏi, sắt

Bốn chân của tháp Eiffel tạo thành một hình vuông lớn có cạnh 125 mét, theo đúng với đăng ký tại cuộc thi năm 1886. Chiều cao 325 mét với 116 ăng ten, nền tháp Eiffel nằm ở độ cao 33,5 mét so với mực nước biển.

Móng: Hai cột trụ phía École Militaire nằm trên một lớp bê tông dày 2 mét, bên dưới còn một lớp sỏi. Chiều sâu của móng là 7 mét. Hai cột trụ phía sông Seine cũng tương tự và nằm dưới mức nước của sông. Các công nhân đã phải làm việc trong những ket-xon – giếng chìm hơi ép – bằng kim loại bịt kín. Mười sáu khối móng chống đỡ cho mỗi chân tháp và các bu lông mỏ neo lớn bằng thép dài 7,80 mét cố định cho các trụ.

Chân tháp: Mỗi chân tháp mang hình vuông, nằm ở bốn góc hình vuông lớn. Nền của các trụ này là những bệ bê tông cao 4 mét, cạnh 25 mét. Ngày nay, các quầy bán vé nằm ở các chân phía Bắc và Tây, mỗi năm tiêu thụ 2 tấn giấy vé. Cầu thang máy đặt ở các chân phía Đông và Tây, khoảng tám phút một chuyến. Còn cầu thang bộ nằm ở chân tháp phía Đông, gồm 1.665 bậc lên tới đỉnh nhưng chỉ mở cho công chúng lên tới tầng ba. Ở chân tháp phía Nam còn có một cầu thang máy dành riêng cho nhân viên và khách của nhà hàng Le Jules-Verne trên tầng hai.

Vòng cung: Được đỡ bởi bốn trụ, các vòng cung này ở độ cao 39 mét so với mặt đất và có đường kính 74 mét. Theo bản vẽ ban đầu của Stephen Sauvestre, phần vòm cung còn được trang trí cầu kỳ. Đối với công trình, vòm cung này có chức năng thẩm mỹ và giúp chân tháp vững chắc^[15].

Tầng hai

Tầng hai
	Cao	57,63 m
	Kích thước	Cạnh 70,69 m
	Diện tích	4.200 m²
	Xây dựng	1887
	Chất liệu	Sắt

Ở độ cao 57 mét so với mặt đất, tầng hai của tháp Eiffel có diện tích 4.200 m², mang hình vuông tương tối và có thể chứa khoảng 3.000 người.

Một hành lang chạy bao quanh tầng hai, cho phép du khách ngắm nhìn toàn cảnh 360°Của Paris. Trên hành lang trang bị các kính viễn vọng cùng chỉ dẫn giúp du khách quan sát các công trình của thành phố. Mặt phía ngoài ghi tên 72 nhà khoa học của thế giới trong hai thế kỷ 18 và 19.

Tầng hai còn có nhà hàng Altitude 95 ngụ trên hai tầng nhỏ. Altitude 95 có các bàn nhìn ra ngoài quang cảnh thành phố, phía ngược lại là các bàn nhìn vào phía bên trong của tháp. Tên của nhà hàng có nghĩa: chiều cao 95 mét, tức độ cao tầng hai của tháp so với mực nước biển.

Ở tầng này cũng có thể thấy nhiều vết tích của lịch sử ngọn tháp. Như những đoạn cầu thang xoáy trôn ốc, vốn là nguyên bản của công trình, dẫn lên tới tận đỉnh. Chiếc cầu thang này đã được tháo vào năm 1986 khi thực hiện các công việc cải tạo quan trọng. Cắt thành 22 phần, 21 đoạn của cầu thang đã được đem bán đấu giá và phần lớn những người mua là các nhà sưu tập Hoa Kỳ.

Cuối cùng, một đài quan sát ở đỉnh cho phép ghi lại các dao động, thay đổi của tháp dưới ảnh hưởng của gió và giãn nở nhiệt. Gustave Eiffel đã thiết kế cho ngọn tháp chịu được biên độ 70 cm, nhưng thực tế chưa bao giờ xảy ra đến mức độ đó. Trong đợt nắng nóng năm 1976, biên độ giãn nở đạt mức 18 cm và trong trận bão tháng 12 năm 1999, sức gió 240 km/giờ, biên độ dao động chỉ tới 13 cm. Pierre Affaticati và Simon Pierra cũng khắc phục vấn đề co giãn này vào năm 1982 với biện pháp gia cố thêm các kim loại khác nhau cho khung tháp^[15].

Tầng ba

Tầng ba
	Cao	115,73 m
	Kích thước	Cạnh 40,96 m
	Diện tích	1.650 m²
	Xây dựng	1888
	Chất liệu	Sắt

Ở độ cao 115 mét so với mặt đất, tầng ba của tháp Eiffel có diện tích 1.650 mét vuông, mang hình vuông tương đối và có thể chứa khoảng 1.600 người.

Tầng ba được xem là tầng lý tưởng nhất để ngắm nhìn Paris. Độ cao của tầng đạt mức tối ưu đối với các công trình xung quanh. Ở tầng bốn, các công trình này sẽ trở nên khó nhìn ngắm bởi khoảng cách quá xa. Khi thời tiết quang đãng, tầm nhìn của tầng ba ước tính tới 55 km về hướng Nam, 60 km về hướng Bắc, 65 km về hướng Đông và 70 km về hướng Tây.

Dưới sàn, những ô kính cho phép du khách ngắm nhìn xuống phía mặt đất. Các lưới sắt được lắp bao quanh nhằm ngăn ngừa những ý định nhảy ra ngoài không trung của những người muốn tự sát hoặc các nhà thể thao mạo hiểm.

Nhà hàng ẩm thực Le Jules-Verne với 95 bàn ăn, được cuốn sách chỉ dẫn nổi tiếng Michelin xếp hạng 1 sao và Gault-Millau đánh giá 16/20. Mở cửa từ năm 1983, trang trí của nhà hàng vẫn được giữ nguyên, mang màu trầm và kín đáo, với những tác phẩm điêu khắc bằng kim loại. Qua các ô cửa kính của nhà hàng, thực khách có thể ngắm nhìn quang cảnh thành phố Paris. Bếp trưởng nhà hàng là Alain Reix, cùng với 30 phụ bếp và bồi bàn. Ngoài ra còn có 60 nhân viên khác. Nằm ở độ cao 123 mét, nhà hàng có diện tích khoảng 500 m² và được sử dụng một cầu thang riêng đặt ở chân tháp phía Nam chung với các nhân viên bảo dưỡng. Phần nhiều khách hàng của Le Jules-Verne là khách du lịch và các bàn ăn ở đây đều phải đặt trước một thời gian dài: khoảng từ 1 tháng cho bữa trưa và ba tháng cho bữa tối. Cũng như tháp Eiffel, nhà hàng Le Jules-Verne mở cửa cả bảy ngày trong tuần^[15].

Tầng bốn

Tầng bốn
	Cao	276,13 m
	Kích thước	Cạnh 18,65 m
	Diện tích	350 m²
	Xây dựng	1888
	Đỉnh ăng ten	325 m

Tầng bốn nằm ở độ cao 275 mét so với mặt đất, diện tích 350 m², có thể đón tiếp khoảng 400 du khách vào cùng một thời điểm.

Cầu thang bộ từ tầng ba cấm không cho công chúng và thang máy từ mặt đất cũng chỉ đưa lên tới tầng ba. Để lên tầng bốn, du khách bắt buộc phải sử dụng một thang máy khác. Không gian của tầng bốn khép kín và được trang bị các bảng chỉ dẫn giúp du khách định hướng. Một cầu thang bộ còn dẫn lên một tầng nhỏ khác, đôi khi được gọi là “tầng năm”.

Ở tầng bốn còn có một căn phòng với các bức tượng sáp thể hiện cảnh Gustave Eiffel đón tiếp Thomas Edison, người đã đến thăm tháp vào 10 tháng 9 năm 1889^[16]. Vị trí này trước đây được dành cho phòng thí nghiệm khí tượng học rồi sau đó là điện báo không dây. Trên đỉnh tháp, một cột thu phát sóng được lắp vào năm 1957, hoàn thành năm 1959, phủ sóng Analog cho một vùng khoảng 10 triệu gia đình. Ngày 17 tháng 1 năm 2005, thiết bị được nâng cấp thành đài phát truyền hình kỹ thuật số mặt đất đầu tiên của Pháp với 116 ăng ten cho cả truyền hình và truyền thanh. Chiếc ăng ten thứ 116 đã nâng chiều cao của tháp từ 324 mét lên 325 mét^[15].

Lịch sử


Tháp Eiffel năm 1888	Tháp Eiffel năm 1937	Tháp Eiffel năm 2005

Bối cảnh

Sau triều đại Napoléon III, nước Pháp phải đối mặt với cuộc chiến tranh Pháp-Phổ rồi sau đó là Công xã Paris kết thúc bằng Tuần lễ đẫm máu. Năm 1875, nền Đệ tam cộng hòa được khai sinh. Tuy vậy, những bất ổn chính trị vẫn tiếp diễn.

Những lợi ích của khoa học đã sinh ra các cuộc Triển lãm thế giới. Từ cuộc triển lãm đầu tiên, Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations – Đại triển lãm Công nghiệp các Quốc gia, được tổ chức tại London năm 1851, những nhà cầm quyền nhanh chóng nhận thấy phía sau việc đánh cuộc công nghệ mang hình bóng những lợi ích chính trị, và sẽ là phí phạm nếu không biết tận dụng. Trưng bày những tiến bộ công nghệ, các quốc gia tổ chức triển lãm cũng biểu lộ sự vượt trội của mình trên những nước châu Âu khác, chính là các nước đang chiếm giữ một phần lớn lãnh thổ của thế giới.

Với cái nhìn này, nước Pháp đã tổ chức nhiều cuộc Triển lãm thế giới, vào các năm 1855, 1867 và 1878. Jules Ferry, chủ tịch Hội đồng Nhà nước từ 1883 tới 1885, đã quyết định đón nhận một Triển lãm thế giới nữa tại Pháp. Ngày 8 tháng 11 năm 1884, Jules Ferry ký sắc lệnh chính thức nhận tổ chức Triển lãm thế giới năm 1889 tại Paris, thời gian từ 5 tháng 5 tới 31 tháng 10 năm 1889. Năm được chọn chính là dịp kỷ niệm 100 năm Cách mạng Pháp, Paris sẽ lại một lần nữa là “trung tâm” của thế giới.

Mặc dù vậy ý tưởng về ngọn tháp 300 mét đã được khai sinh ở Tân Lục Địa, tại Hoa Kỳ với nền kinh tế trẻ và năng động. Cho dịp Triển lãm thế giới năm 1876 tại Philadelphia, các kỹ sư Clark và Reeves đã hình dung một cột tháp hình trụ đường kính 9 mét, giữ bởi các dây néo bằng kim loại, néo xuống một đường kính 45 mét chung quanh, chiều cao 1.000 foot, tức khoảng 300 mét. Gặp những vấn đề về tài chính, cột tháp The Centennial Tower – Tháp Thế Kỷ – đã không bao giờ được thực hiện, nhưng dự án được đăng tải ở Pháp trên tạp chí Nature. Cũng ý tưởng đó, kỹ sư người Pháp Sébillot đưa ra một ngọn “tháp mặt trời” bằng sắt chiếu sáng thành phố Paris. Để thực hiện, Sébillot cộng tác với Jules Bourdais, kiến trúc sư từng xây dựng Palais du Trocadéro cho cuộc Triển lãm thế giới năm 1878. Cùng nhau, hai người hoài bão một dự án khác, “tháp hải đăng” bằng đá granit, cao 300 mét, với nhiều phiên bản. “Tháp hải đăng” từng cạnh tranh với dự án của Gustave Eiffel, nhưng cuối cùng đã không bao giờ được thực hiện.

Soạn thảo dự án

Ký họa của Maurice Koechlin ngày 6 tháng 6, 1884

Vào tháng 6 năm 1884, hai kỹ sư của công ty Eiffel, Maurice Koechlin và Émile Nouguier, trưởng phòng nghiên cứu và trưởng phòng phương pháp, quan tâm đến dự án một chiếc tháp bằng kim loại cao 300 mét. Họ hy vọng sẽ có thể biến công trình đó thành cái đinh của Triển lãm thế giới năm 1889.

Ngày 6 tháng 6, Maurice Koechlin lần đầu tiên ký họa hình dáng của công trình. Ký họa miêu tả một cột tháp 300 mét, bốn trụ cong gặp nhau ở đỉnh, với năm tầng sàn, chia cột tháp thành sáu đoạn 50 mét. Gustave Eiffel xem xét đề cương này, tuy nói không thích thú, nhưng cuối cùng nhượng bộ trước các ý kiến và cho phép theo đuổi nghiên cứu dự án. Stephen Sauvestre, kiến trúc sư trưởng của công ty Eiffel vẽ lại và thay đổi phần lớn: thêm các chân được xây nặng nề, củng cố tháp bằng một cấu trúc hình vòng cung ở tầng hai, giảm bớt số tầng sàn từ 5 xuống còn 2, thêm chóp cho phần đỉnh tháp…^[17]

Bản thiết kế mới được đưa đến cho Gustave Eiffel và lần này Eiffel đã hài lòng. Ngày 18 tháng 9 năm 1884, “Quyền được phép xây dựng các cột trụ và cột tháp kim loại với chiều cao có thể vượt quá 300 mét” được đăng ký với tên Eiffel cùng Koechlin và Nouguier. Rất nhanh sau đó, Gustave Eiffel mua lại của Koechlin và Nouguier để nắm độc quyền ngọn tháp tương lai và do đó, công trình được mang tên Eiffel.

Để bắt đầu, Gustave Eiffel thuyết phục Édouard Lockroy, bộ trưởng Bộ Công nghiệp và Thương mại thời kỳ đó, tổ chức một cuộc thi với mục đích “nghiên cứu khả năng xây dựng trên Champ-de-Mars một ngọn tháp bắng sắt có đáy hình vuông cạnh 125 mét và cao 300 mét”. Thể thức cuộc thi – vào tháng 5 năm 1886 – đã cho thấy ưu thế của Gustave Eiffel. Quyền xây dựng công trình biểu tượng cho Triển lãm thế giới ba năm sau đó gần như đã nằm trong tay Eiffel. Duy chỉ còn vấn đề mục đích của ngọn tháp, đó không thể chỉ là một công trình xây dựng đơn thuần mà còn phải mang các chức năng khác. Về điểm này, Gustave Eiffel đã chỉ ra các ích lợi về mặt khoa học của ngọn tháp. Tuy nhiên kết quả cuộc thi không hoàn toàn phản ánh lợi thế của Gustave Eiffel. Sự cạnh tranh gay gắt với 107 dự án được gửi đến. Gustave Eiffel thắng cuộc, nhưng chỉ vừa vặn hơn Jules Bourdais, người cũng đã thay đổi, định sẽ dùng chất liệu sắt thay vì granit.

Hai vấn đề được đặt ra: thang máy và địa điểm công trình. Hệ thống thang máy không làm hài lòng trưởng ban giám khảo cuộc thi, bắt buộc Eiffel phải thay đổi người cung ứng. Vị trí của tháp ban đầu được xem xét ở bờ bên kia sông Seine hoặc áp sát vào Palais du Trocadéro, ngày nay là Palais de Chaillot. Cuối cùng, tháp được quyết định xây dựng ngay tại Champ-de-Mars, vị trí của triển lãm, như một cổng vào.

Vị trí và cả thể thức xây dựng, khai thác công trình được ký vào ngày 8 tháng 1 năm 1887 giữa Édouard Lockroy, nhân danh Chính phủ Pháp, Eugène Poubelle, tỉnh trưởng tỉnh Seine, nhân danh thành phố Paris và Gustave Eiffel, với tư cách cá nhân. Văn bản này ghi rõ chi phí dự tính cho xây dựng: 6,5 triệu franc. Trong đó 1,5 triệu franc được trợ cấp, phần còn lại do Công ty khai thác tháp Eiffel của Gustave Eiffel chịu. Giá vé vào của trong thời gian Triển lãm thế giới cũng được ghi rõ và mỗi tầng đều phải có không gian dành cho khoa học hoặc quân sự. Ở điều khoản 11 ghi:

“

Sau Triển lãm thế giới, thành phố sẽ trở thành chủ sở hữu của tháp cùng tất cả lợi ích và trách nhiệm liên quan; nhưng ngài Gustave Eiffel, như bù đắp cho chi phí xây dựng, sẽ được hưởng trong vòng 20 năm kể từ ngày 1 tháng 1 năm 1890, sau thời hạn đó, lợi ích của công trình sẽ thuộc về Thành phố Paris. Sau 20 năm, tháp được giao lại trong tình trạng sử dụng và bảo dưỡng tốt…^[18]

”

Vai trò của Gustave Eiffel không nằm ở kiến trúc, thẩm mỹ – hoặc kém thẩm mỹ theo một số ý kiến – của công trình. Nhưng nhờ Gustave Eiffel, dự án ngọn tháp 300 mét được Chính phủ quyết định cho xây dựng và sau đó, Eiffel cùng các đồng nghiệp biến dự án thành công trình thực tế. Từ dự án, thi công cho tới khi khai thác, công trình gặp không ít khó khăn và Gustave Eiffel đã là người quyết định hầu như toàn bộ. Eiffel cũng nhanh nhạy trở thành người độc quyền ngay từ khi dự án mới bắt đầu để rồi thực hiện công trình được mang tên mình.

Xây dựng

Quá trình xây dựng tháp

Ban đầu Gustave Eiffel dự kiến sẽ thi công trong 12 tháng. Thế nhưng thời gian thực tế đã kéo dài gấp đôi. Việc xây dựng được bắt đầu vào ngày 28 tháng 1 năm 1887 và kết thúc tháng 3 năm 1889, vừa vặn trước khi chính thức mở cửa Triển lãm thế giới.

Trên công trường, số công nhân không khi nào vượt quá 250. Lý do là một phần lớn làm việc trên phía thượng lưu, trong nhà máy của công ty Eiffel ở Levallois-Perret. Ví dụ 2.500.000 đinh tán được sản xuất cho chiếc tháp, nhưng chỉ 1.050.846 được đóng tại công trường, chiếm 42% tổng số. Phần lớn các thành phần được lắp ghép trên mặt đất tại xưởng ở Levallois-Perret, thành từng đoạn năm mét với các bu lông tạm thời, sau đó tại công trường thay bằng các đinh tán nhiệt. Việc xây dựng từng phần rồi ghép lại đã cần tới 50 kỹ sư làm việc trong hai năm với 5300 bản vẽ tổng thể hoặc chi tiết.

Thời gian đầu tiên, các công nhân xây dựng những bệ bê tông cho bốn trụ của công trình. Điều này giúp giảm tối thiểu sức nén xuống nền đất, chỉ còn 4,5 kg/cm² ở phần dưới móng. Việc lắp ráp các thành phần kim loại chính xác bắt đầu vào ngày 1 tháng 7 năm 1887, do Jean Compagnon chỉ đạo. Tới độ cao 30 mét, các bộ phận được đưa lên nhờ những cần trục xoay cố định trên đường dành cho thang máy. Từ 30 tới 45 mét, 12 giàn giáo bằng gỗ được xây dựng. Vượt qua 45 mét, các dàn giáo mới được lắp vào các xà của tầng hai. Sau đó tới thời điểm nối các xà ngang với bốn trụ, vị trí của tầng hai. Công việc ráp nối này được thực thiện vào ngày 7 tháng 12 năm 1887. Sàn tầng hai được xây dựng ở độ cao 57 mét, các giàn giáo tạm thời không cần thiết. Tương tự, sau đó, từ tháng 8 năm 1888 đến sàn tầng ba, độ cao 115 mét^[19].

Tháng 9 năm 1888, khi tiến độ trên công trường đã được đẩy nhanh và xây dựng đến tầng ba, các công nhân tổ chức đình công. Họ đưa ra vấn đề giờ giấc lao động (9 giờ vào mùa đông và 12 giờ vào mùa hè) và mức lương thấp so với nguy hiểm phải gánh chịu. Gustave Eiffel chỉ ra rằng rủi ro không khác nhau khi họ làm việc ở độ cao 200 mét hay 50 mét, và các công nhân đã được hưởng thù lao cao hơn trung bình so với những người làm việc cùng lĩnh vực thời kỳ đó. Cuối cùng, Gustave Eiffel nhượng bộ, đồng ý tăng lương nhưng từ chối đòi hỏi chỉ số “rủi ro thay đổi theo độ cao”.

Tháng 3 năm 1889, công trình hoàn thành và không có một tại nạn chết người nào xảy ra với các lao động. Chỉ một công nhân thiệt mạng, nhưng vào ngày chủ nhật, công nhân đó không làm việc mà dẫn vợ chưa cưới tới tham quan công trình rồi ngã do mất thăng bằng. Chi phí xây dựng của tháp Eiffel vượt 1,5 triệu franc so với dự tính. Thời gian thi công cũng gấp đôi so với thỏa thuận ban đầu.

Công việc cuối cùng là tính toán phương cách đưa công chúng lên tới tầng bốn của tháp. Các thang máy Backmann được dự tính ban đầu và nằm trong dự án trình ban giám khảo cuộc thi vào tháng 5 năm 1886, nhưng bị ban giám khảo loại bỏ. Gustave Eiffel phải gọi đến ba nhà cung cấp mới: Roux-Combaluzier và Lepape (về sau trở thành Schindler), công ty Otis của Hoa Kỳ và cuối cùng là Léon Edoux^[19].

Tháp Eiffel từ 1889 đến Thế chiến thứ hai

Adolf Hitler tới thăm tháp Eiffel ngày 23 tháng 6 năm 1940

Ngày 6 tháng 5 năm 1889, Triển lãm thế giới mở cửa và tới 15 tháng 5 thì công chúng được phép tham quan tháp Eiffel. Trong khi xây dựng, công trình chịu nhiều lời gièm pha, đặc biệt vào tháng 2 năm 1887 công trình đã phải nhận những chỉ trích của một vài nghệ sĩ lớn nhất của thời kỳ đó. Tuy vậy, khi khánh thành, tháp Eiffel giành được thành công ngay lập tức, đón nhận một số lượng lớn khách viếng thăm. Tuần đầu tiên, khi các thang máy còn chưa hoạt động, đã có 28.922 người leo lên tháp bằng cầu thang bộ. Khi kết thúc hội chợ, trong 32 triệu khách của Triển lãm thế giới, có 2 triệu người đã chen chúc lên ngọn tháp này. Ở triển lãm, tháp Eiffel không phải công trình duy nhất thu hút đám đông. Tòa nhà trưng bày máy móc, dài 440 mét và rộng 110 mét, của Ferdinand Dutert và Victor Contamin, hay Vòm trung tâm của Joseph Bouvard cũng đã gây ấn tượng.

Nhưng sau khi kết thúc triển lãm, số lượng khách giảm xuống nhanh chóng. Năm 1899, chỉ có 149.580 lượt khách. Cuối cùng, để đẩy mạnh khai thác thương mại của tháp, Gustave Eiffel cho giảm giá vé vào cửa, nhưng không vi phạm những ký kết trước đó. Phải đợi đến Triển lãm thế giới năm 1900 cũng được tổ chức ở Paris, số lượng khách mới tăng trở lại. Dịp này, hơn một triệu vé đã được bán ra, nhưng chỉ bằng một phần hai con số của mười năm trước đó. Mức độ giảm sút còn mạnh mẽ hơn nếu so sánh tuyệt đối, số lượng khách của Triển lãm thế giới 1900 cao hơn so với năm 1889.

Năm 1901, con số lượt khách lại tụt xuống khiến tương lai của tháp bị đe dọa có thể không qua được ngày 31 tháng 12 năm 1909, thời điểm nhượng lại cho thành phố Paris. Đã có một vài ý kiến cho rằng công trình cần phải phá hủy.

Các thực nghiệm khoa học và phát thanh

Ý thức được nguy cơ và như đã dự tính trước khi xây dựng, Gustave Eiffel đồng ý cho việc tiến hành các thực nghiệm cũng như đặt trạm quan sát ngay từ năm đầu tiên của ngọn tháp.

Năm 1889, Eleuthère Mascart, giám đốc của Phòng trung tâm Khí tượng Pháp, đã đặt một đài quan sát trên tháp Eiffel. Tháng 10 năm 1898, Eugène Ducretet lần đầu tiên nối tín hiệu sóng giữa tháp Eiffel với điện Panthéon, khoảng cách 4 km. Năm 1903, đại úy Gustave Ferrié, tìm cách lặt đặt một mạng lưới điện báo không dây dù không được đầu tư từ quân đội, những người vẫn ủng hộ các phương pháp cũ. Gustave Eiffel đã tài trợ cho dự án này và cho phép lắp một ăng ten trên đỉnh tháp. Từ năm 1921, các chương trình truyền thanh được phát sóng đều đặn từ tháp Eiffel và Truyền thanh tháp Eiffel – Radio Tour Eiffel được chính thức bắt đầu từ ngày 6 tháng 2 năm 1922.

Năm 1925, tháp Eiffel được sử dụng cho truyền hình, lần đầu tiên tại Pháp. Với sự tiến triển của kỹ thuật, các buổi phát sóng thực nghiệm còn được tiến hành trong khoảng thời gian 1935 tới 1939. Truyền hình từ đen trắng tiến tới truyền hình màu. Năm 1959, một cột phát sóng truyền hình mới nâng chiều cao của tháp lên 320,75 mét. Và năm 2005, truyền hình kỹ thuật số mặt đất cũng được lắp đặt trên tháp Eiffel^[20].

Tháp Eiffel đương đại

Năm 1944, tháp Eiffel thoát khỏi một vụ hỏa hoạn có chủ ý, do Quận đội Đức cho phép, rồi bị trưng dụng để liên lạc, ban đầu là lực lượng Wehrmacht của Đức, tiếp đó đến quân đội Đồng Minh.

Từ những năm 1960, lượng khách du lịch quốc tế tăng, trực tiếp kéo theo số lượng người thăm tháp. Lượng khách viếng thăm hàng năm tăng gần như đều đặn từ 1970 và lần đầu tiên đạt con số 6 triệu vào năm 1998. Sự gia tăng này đã dẫn đến việc cần đổi mới, tu sửa lại tháp. Công việc tiến hành từ 1980 đến năm 1985, với ba hướng chính:

Làm nhẹ bớt cấu trúc của công trình
Xây dựng lại toàn bộ các thang máy và cầu thang bộ
Sử dụng các biện pháp an toàn mới, phù hợp số lượng khách gia tăng.

Tháp Eiffel đã bớt đi 1340 tấn dư thừa, được sơn lại và xử lý chống ăn mòn. Các thang máy được thay mới và mở thêm nhà hàng ẩm thực Jules-Verne. Biện pháp chiếu sáng cũng được cải tiến.

Tháp Eiffel trở thành biểu tượng của Paris và nước Pháp, một trong những công trình nổi tiếng nhất thế giới. Bắt đầu từ những thập niên cuối của thế kỷ 20, Champ-de-Mars cùng tháp Eiffel là nơi tổ chức các lễ hội, các buổi hòa nhạc của thành phố. Tính tới năm 2007, tổng số lượt người thăm tháp đã đạt tới con số hơn 236 triệu. Năm 2007, tháp Eiffel đón 6.893.000 lượt khách viếng thăm.

Toàn cảnh Paris nhìn từ tháp Montparnasse, 2008

Chiều cao của công trình biểu tượng

Chiều cao của tháp Eiffel

Chiều cao của tháp Eiffel
Đo năm 2005	Tổng chiều cao với ăng ten	325 m
Đo năm 2000	Tổng chiều cao với ăng ten	324 m
Đo năm 1994	Tổng chiều cao với ăng ten	318,70 m
Đo năm 1991	Tổng chiều cao với ăng ten	317,96 m
Đo năm 1989	Tổng chiều cao với cột cờ	312,27 m
Đo năm 1989	Tổng chiều cao không cột cờ	300 m

Khánh thành ngày 31 tháng 3 năm 1889, tháp Eiffel trở thành công trình cao nhất thế giới khi đó. Chiều cao 300 mét của tháp vượt xa công trình thứ hai, Tượng đài Washington cao 170 mét ở Hoa Kỳ. Trước khi tháp Eiffel hoàn thành, ngoài Tượng đài Washington, trên thế giới cũng chỉ có hai công trình khác chạm tới con số 150 mét là nhà thờ Đức Bà Rouen của Pháp cao 150 mét và nhà thờ lớn Köln của Đức cao 169 mét.

Trong thế kỷ 19, đã có nhiều dự án về một công trình 300 mét hay 1000 foot, như của Jules Bourdais người Pháp hay hai kỹ sư Clarke và Reeves người Mỹ, nhưng tháp Eiffel là dự án duy nhất thành hiện thực. Năm 1890, tại London, với dự định xây dựng một tháp mới, một cuộc thi kiến trúc được tổ chức nhưng các bản vẽ gửi tới phần nhiều quá tương đồng với tháp Eiffel. Cuối cùng ban giám khảo cũng trao giải cho một bản thiết kế với công trình cao 1200 foot. Gustave Eiffel được mời thực hiện nhưng đã từ chối. Được bắt đầu vào năm 1892, đến năm 1895, khi đã được 155 foot, công trình phải dừng lại do nền đất yếu^[21].

Tháp Eiffel còn giữ vững danh hiệu công trình cao nhất cho tới tận năm 1930, khi tòa nhà Chrysler được khánh thành tại New York. Nếu tính khoảng thời gian giữ danh hiệu thì tháp Eiffel đạt 41 năm, cũng là con số kỷ lục từ thời điểm hoàn thành của tháp tới nay. Sau tòa nhà Chrysler, các công trình cao nhất thế giới thường nhanh chóng bị truất ngôi.

Khi mới hoàn thành, chiều cao của tháp Eiffel là 300 mét. Sau đó, với việc đặt đặt cờ và các ăng ten, tổng chiều cao của công trình được tăng lên. Sự thay đổi nhiệt độ cũng ảnh hưởng đến chiều cao của tháp do hiệu ứng giãn nở nhiệt. Lần đo đạc gần đây, ngày 2 tháng 4 năm 2005, tổng chiều cao của tháp cùng ăng ten là 325 mét. Tháp Eiffel vẫn là công trình cao nhất Paris và đứng thứ năm nước Pháp.

Công trình nổi tiếng

Bài chi tiết: Các bản sao và công trình mô phỏng tháp Eiffel

Bản sao của tháp Eiffel ở sòng bài Paris Las Vegas

Với thành công và dấu ấn kiến trúc, tháp Eiffel nhanh chóng trở thành biểu tượng của Paris, một thành phố vốn đã có nhiều công nhiều nổi tiếng khác. Qua hơn một thế kỷ, tháp Eiffel là một trong những công trình nổi tiếng nhất, thu hút nhất và xuất hiện trong rất nhiều tác phẩm văn học, điện ảnh, hội họa, nhiếp ảnh…

Vào năm 1996, viện SOFRES, cơ quan điều tra xã hội của Pháp, thực hiện một cuộc điều tra từ 15 tháng 3 tới 2 tháng 4 tại Ý, Anh, Tây Ban Nha, Đức, Mỹ và Nhật. Với câu hỏi “Bạn hãy nêu ba công trình châu Âu mà bạn biết, dù chỉ cái tên”, tháp Eiffel đứng đầu trong kết quả tại cả 6 quốc gia. Các công trình nổi tiếng khác của Paris như Khải Hoàn Môn, nhà thờ Đức Bà, Louvre, lâu đài Versailles cũng đạt được thứ hạng cao. Theo các ý kiến trong cuộc điều tra, tháp Eiffel còn là biểu tượng cho châu Âu và là công trình được những người trả lời viếng thăm nhiều nhất, sau công trình ở chính nước họ^[22].

Trên khắp thế giới, nhiều bản sao và các công trình mô phỏng theo tháp Eiffel được xây dựng. Tại Hoa Kỳ, khách sạn và sòng bài Paris Las Vegas gần Las Vegas, Nevada, thực hiện bản sao các công trình nổi tiếng của Paris: Khải Hoàn Môn, nhà hát Opéra Garnier và một tháp Eiffel có chiều cao 165 mét. Tương tự, tại thành phố Hàng Châu, Trung Quốc, một Paris thu nhỏ được xây dựng với tháp Eiffel cao 108 mét. Cũng ở Trung Quốc, thành phố Thâm Quyến còn có một bản sao khác cao khoảng 100 mét.

Ở Đức, tháp truyền thanh Berlin, kiến trúc mô phỏng tháp Eiffel, được xây dựng từ 1924 tới 1926 bằng chất liệu thép, cao 150 mét. Nổi tiếng hơn, tháp Tokyo tại Nhật Bản được hoàn thành năm 1958, có chiều cao 333 mét.

Khai thác thương mại

Theo văn bản ngày 8 tháng 1 năm 1887, trong thời gian Triển lãm thế giới 1889, tháp Eiffel là tài sản của nhà nước Pháp, còn từ sau triển lãm, quyền sở hữu sẽ thuộc về chính quyền thành phố Paris. Cũng theo bản thoả thuận này, Gustave Eiffel được đứng tên khai thác các lợi ích của công trình và được hưởng lãi từ hoạt động kinh doanh tháp Eiffel trong vòng 20 năm, từ 1 tháng 1 năm 1890 đến 31 tháng 3 năm 1909. Với việc đầu tư biến tháp Eiffel trở thành nơi thực hiện các thí nghiệm khoa học và đặt trạm phát sóng, Gustave Eiffel đã kéo dài quyền khai thác tháp thêm 70 năm, tính từ ngày 1 tháng 1 năm 1910.

Sau khi quyền khai thác của Gustave Eiffel hết hiệu lực, hội đồng thành phố Paris giao việc kinh doanh tháp từ năm 1980 đến năm 2005 cho Công ty khai thác tháp Eiffel mới (Société nouvelle d’exploitation de la tour Eiffel – SNTE). SNTE có 30% vốn sở hữu của thành phố Paris và 70% vốn sở hữu của SAGI (Société anonyme de gestion immobilière – Công ty đại chúng kinh doanh địa ốc). Bản thân SAGI cũng là một công ty liên doanh với 40% vốn của thành phố Paris và 60% vốn của Perexia, một chi nhánh của ngân hàng Caisse d’Epargne.

Từ ngày 13 tháng 12 năm 2005, quyền kinh doanh tháp được chuyển cho Công ty khai thác tháp Eiffel (Société d’exploitation de la tour Eiffel – SETE). SETE có 60% vốn của chính quyền thành phố và 40% vốn của các công ty tư nhân, gồm BTP Eiffage, Unibail, LVMH, Dexia và EDF. Hiện nay công việc kinh doanh tháp đem lại việc làm cho khoảng 500 người. Trong đó 250 nhân viên do SETE trực tiếp quản lý gồm tiếp tân, kỹ thuật và hành chính… 250 nhân viên còn lại thuộc các công ty được nhượng quyền kinh doanh (nhà hàng, quầy lưu niệm) hoặc có hoạt động tại tháp (Bưu điện Pháp, TDF, cảnh sát)^[12].

Ngay từ khi được trao quyền kinh doanh, Gustave Eiffel đã tính tới việc khai thác thương mại hình ảnh của tháp. Jules Jaluzot, giám đốc hệ thống cửa hàng Printemps từng đề nghị được mua lại quyền khai thác hình ảnh để sản xuất hàng loạt bản sao tháp Eiffel, bày bán tại các cửa hàng Printemps. Sau nhiều lần từ chối, cuối cùng Gustave Eiffel quyết định đưa quyền khai thác hình ảnh tháp Eiffel ra phạm vi công cộng. Kể từ năm 1889, đã có hơn 5 tỷ tấm bưu thiếp in hình tháp Eiffel được bán ra. Tháp Eiffel là công trình có lượng bưu thiếp được bán lớn nhất thế giới^[23].

Quyền tác giả ảnh chụp ban đêm

Công ty khai thác tháp Eiffel đòi hỏi bản quyền về việc chụp hình trực diện ban đêm công trình^[24]:

“

Việc phát hành các bức ảnh chụp tháp ban ngày được tự do, nhưng các bức ảnh ban đêm khi tháp được thắp đèn phải dưới sự cho phép của Công ty khai thác tháp Eiffel – SETE.

”

Nền tảng pháp lý của đòi hỏi này không rõ ràng và cũng chưa được một tòa án của Pháp nào bảo vệ cho quyền lợi đó của SETE.

Trang hoàng

Sơn

Từ khi khánh thành tới nay, tháp Eiffel đã được sơn lại 17 lần, tức trung bình 7 năm một lần. Tháp cũng trải qua nhiều màu sắc, từ nâu đỏ tới vàng son rồi cuối cùng là màu nâu đồng như ngày nay. Mỗi lần sơn lại, tháp Eiffel cần tới 60 tấn sơn cùng 50 km dây và 2 hecta lưới cho việc bảo hiểm, 1500 chổi, 5000 đĩa mài… và một đội 25 người làm việc trong hơn một năm.

Gần đây nhất, tháp Eiffel được sơn lại từ tháng 12 năm 2001 tới tháng 6 năm 2003. Theo kế hoạch, lần sơn kế tiếp sẽ được bắt đầu vào cuối năm 2008^[25].

Chiếu sáng

Triển lãm thế giới 1900	Quảng cáo của Citroën năm 1925	Pháo hoa 14 tháng 7, 2005	Các đèn nhấp nháy từ 2000

Bắt đầu ngay từ lúc chưa hoàn thành, rồi sau khi xây dựng xong và cho tới ngày nay, nhiều biện pháp chiếu sáng đã được sử dụng để làm nổi bật tháp Eiffel: gaz, điện, đèn neon, đèn natri và pháo hoa^[26].

Năm 1888, khi còn đang xây dựng, pháo hoa đã được bắn ở tầng ba của tháp. Ngày nay, tháp Eiffel là địa điểm bắt pháo hoa truyền thống của ngày quốc khách Pháp, 14 tháng 7. Năm 1889, trong khoảng thời gian đầu tiên, tháp được thắp sáng nhờ 10.000 bấc gaz. Nhưng từ 1900, trong chương trình của Triển lãm thế giới ở Paris, việc thắp sáng được thay bằng điện.

Năm 1925, André Citroën lắp đặt một bảng quảng cáo lớn cho nhãn hiệu của mình, trải cho tới tận phía trên đỉnh tháp. Chiếu sáng bằng 250.000 bóng điện với 6 màu sắc, nhãn hiệu xe hơi “Citroën” được viết theo lối Art déco. Quảng cáo này còn tiếp tục treo cho tới tận năm 1933 khi thành phố nâng giá lên gấp sáu lần so với năm 1926. Năm 1937, dành cho Triển lãm quốc tế nghệ thuật ứng dụng, André Granet đưa ra phương pháp chiếu sáng mới làm nổi bật cấu trúc như đăng ten của tháp.

Năm 1985, SNTE, công ty mới khai thác tháp Eiffel từ 1980, lắp đặt một hệ thống chiếu sáng màu vàng da cam vào bên trong của tháp với 352 đèn chiếu natri. Sau đó tháp được trang bị thêm cụm đèn pha ở đỉnh, chiếu sáng quét qua bầu trời Paris với khoảng cách tới 80 km. Hai “pha” này bao gồm bốn đèn chiếu chuyển động với các đèn xenon 6000 Watt, tuổi thọ khoảng 1200 giờ và được điều khiển bằng máy tính. Bốn đèn chiếu tạo thành hình chữ thập, lần lượt từng cặp đối diện chiếu sáng sau mỗi một phần tư vòng xoay.

Năm 1999, một đồng hồ đếm ngược được tạo bởi các ngọn đèn lắp trên tháp Eiffel, tính thời gian tới năm 2000. Năm 2000, tháp được trang bị thêm 20.000 bóng điện nháy vào 10 phút sau 12 giờ trưa và 5 phút mỗi lúc chuyển giờ từ khi trời tối tới 1 giờ sáng. Để kết thúc, vào lúc 1 giờ sáng, các đèn này nhấp nháy thêm 10 phút, không cùng hệ thống chiếu sáng thường.

Tháng 6 năm 2003, các đèn nháy được ứng dụng kỹ thuật mới. Từ khi trời tối cho tới 1 giờ sáng vào mùa đông, 2 giờ sáng vào mùa hè, mỗi lần chuyển giờ, 20.000 bóng đèn nháy trong 10 phút. Khi kết thúc, tức 1 giờ sáng vào mùa đông hoặc 2 giờ sáng vào mùa hè, các đèn này sẽ sáng lấp lánh trong mười phút, sau khi đã tắt hệ thống chiếu sáng thường.

Tháp Eiffel với nghệ thuật

Ngay từ tháng 2 năm 1887, trước khi hoàn thành, tháp Eiffel đã chịu sự chỉ trích của rất nhiều nghệ sĩ lớn của thời kỳ đó. Alexandre Dumas con, Guy de Maupassant, Charles Gounod, Leconte de Lisle, Victorien Sardou, Charles Garnier, François Coppée, Sully Prudhomme, William Bouguereau và Ernest Meissonier đã cùng nhau soạn một bức thư nổi tiếng để đả kích “cái vô tác dụng và quái dị của tháp Eiffel”, đăng ngày 17 tháng 2 năm 1887 trên tờ Le Temps. Ngược lại, những nghệ sĩ khác tỏ ra thích thú với công trình mới và ngọn tháp trở thành một đề tài, hoặc xuất hiện, phổ biến trong nghệ thuật.

Hội họa

Tháp Eiffel trong Triển lãm thế giới 1889

Tranh của Paul-Louis Delance

Ngay từ khi việc xây dựng chưa hoàn thành, Georges Seurat rồi Paul-Louis Delance đã lấy tháp Eiffel làm chủ đề cho sáng tác của mình. Năm 1889, họa sĩ Roux tái hiện Lễ hội đêm Triển lãm thế giới 1889 và Jean Béraud với Lối vào Triển lãm 1889.

Tiếp đó, rất nhiều họa sĩ tiếp tục lấy cảm hứng từ tháp Eiffel, như: Douanier Rousseau, Paul Signac, Pierre Bonnard, Maurice Utrillo, Marcel Gromaire, Édouard Vuillard, Albert Marquet, Raoul Dufy, Marc Chagall và Henri Rivière^[27]. Nhưng họa sĩ vẽ nhiều nhất và lấy cảm hứng trực tiếp từ tháp Eiffel là Robert Delaunay. Trong khoảng thời gian từ 1910 đến 1925, Robert Delaunay đã vẽ khoảng 30 bức sơn dầu trên toan với tháp Eiffel là chủ đề trung tâm^[28].

Ngoài ra có thể kể tới André Juillard với bộ 36 cái nhìn về tháp Eiffel (36 vues de la tour Eiffel) theo phong cách của Hokusai với 36 cái nhìn về núi Phú Sỹ. Tượng tự Henri Rivière cũng có 36 cái nhìn về tháp Eiffel với phương pháp in thạch bản^[29].

Âm nhạc

Tháp Eiffel là cảm hứng cho nhiều ca sĩ, nhưng trên hết, tháp cùng bãi cỏ Champ-de-Mars và cả vườn Trocadéro là nơi tổ chức rất nhiều các buổi hòa nhạc lớn. Ngày 25 tháng 9 năm 1962, để quảng bá bộ phim The Longest Day, nhà sản xuất Darryl F. Zanuck đã tổ chức một buổi biểu diễn lớn ở Paris. Dịp đó, Édith Piaf, cùng với 1500 ống pháo hoa, đã biểu diễn trên tầng hai của tháp trước 25.000 khán giả^[30]. Năm 1966, Charles Aznavour và Georges Brassens đã hát ở đây, ủng hộ chiến dịch Thế giới chống nạn đói. Ngày 14 tháng 7 năm 1995, Jean-Michel Jarre tổ chức buổi hòa nhạc kỷ niệm 50 năm thành lập UNESCO, tập trung hơn một triệu khán giả^[31]. Gần đây nhất, ngày 10 tháng 6 năm 2000, Johnny Hallyday có một buổi biểu diễn trước 600 ngàn khán giả, sau đó được phát hành thành CD Johnny – Live à la tour Eiffel^[32].

Nhiếp ảnh

Trong nghệ thuật nhiếp ảnh, gần như tất cả các nghệ sĩ lớn đều từng thực hiện ít nhất một hình về tháp Eiffel. Có thể kể đến Robert Doisneau với La tour Eiffel “gondolée”, André Kertész với Shadows, Marc Riboud với Le peintre de la tour Eiffel hay Henri Cartier-Bresson…^[33]

Văn học

Từ thế kỷ 19 cho tới ngày nay, tháp Eiffel xuất hiện trong nhiều tác phẩm văn học, cả ở vị trí chủ đề trung tâm hoặc chỉ như một chi tiết tô điểm, đặc biệt với các nhà văn Pháp, hay đúng hơn là văn học tiếng Pháp. Tuy vậy, cái mới và cái thời thượng của công trình không còn nên trong văn học đương đại, tháp Eiffel ít hiện diện hơn so với thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.

Trong khi xây dựng và khoảng thời gian đầu sau khi hoàn thành, tháp Eiffel là chủ đề của nhiều phân tích phê bình, thường tiêu cực, đăng trên báo chí. Ngay những dòng đầu tiên của La vie errante, Guy de Maupassant đã viết: “Tôi rời bỏ Paris và cả nước Pháp bởi vì tháp Eiffel hoàn thành làm tôi quá chán nản…”. Nhưng sau đó, với thành công lớn của tháp trong việc thu hút công chúng, nhiều nhà văn đã cân nhắc và thay đổi ý kiến.

Roland Barthes trong La Tour Eiffel đăng tải năm 1964 đã dành cho ngọn tháp rất nhiều cảm tình. Dino Buzzati trong Le K. viết về một công nhân hư cấu làm việc trong công trường xây dựng tháp. Pascal Lainé đề cập tới sự thai nghén, quá trình xây dựng công trình trong Le Mystère de la tour Eiffel. Thi ca, tháp Eiffel xuất hiện trong tác phẩm của Guillaume Apollinaire, Blaise Cendrars, Louis Aragon… Tháp cũng là chủ đề cho vở kịch Les Mariés de la tour Eiffel của Jean Cocteau năm 1921.

Điện ảnh và truyền hình

Từ khi công nghệ điện ảnh bắt đầu phát triển, tháp Eiffel có mặt trong các thước phim của những đạo diễn nổi danh nhất. Thời kỳ đầu, tháp xuất hiện trong các bộ phim tài liệu như Panorama pendant l’ascension de la tour Eiffel của Louis Lumière năm 1897, Images de l’exposition 1900 của Georges Méliès năm 1900. Tác phẩm hư cấu đầu tiên với tháp Eiffel làm bối cảnh chính là bộ phim Paris qui dort (Paris ngủ) của René Clair năm 1923, dài 35 phút. Năm 1930, La Fin du monde (Thế giới chấm dứt) của Abel Gance là bộ phim dài đầu tiên về tháp Eiffel, thời lượng 1 tiếng 45 phút.

Từ những năm 1940, các nhà làm phim Hoa Kỳ bắt đầu quan tâm tới tháp Eiffel. Ernst Lubitsch, đạo diễn người Mỹ gốc Đức thực hiện Ninotchka với sự tham gia của Greta Garbo, sử dụng tháp Eiffel như một biểu tượng. Năm 1949, Burgess Meredith lần đầu tiên chuyển thể cuốn tiểu thuyết của Georges Simenon thành tác phẩm điện ảnh The Man on the Eiffel Tower (Người đàn ông trên tháp Eiffel).

Ngày 4 tháng 6 năm 1966, bộ phim truyền hình quan trọng đầu tiên về tháp, La Rose de fer (Bông hoa hồng thép), phần thứ 39 của loạt phim Cinq Dernières Minutes (Năm phút cuối cùng).

Từ những năm 1980, tháp Eiffel xuất hiện trong rất nhiều bộ phim Mỹ. Năm 1985, A View to a Kill, bộ phim thứ 14 về điệp viên 007 và là bộ phim James Bond cuối cùng của Roger Moore, lấy tháp Eiffel làm bối cảnh. Điện ảnh Mỹ ưa chuộng sử dụng hình ảnh tháp Eiffel bị phá hủy như biểu tượng cho Trái Đất bị đe dọa. Ngay từ năm 1953, trong bộ phim The War of the Worlds (Chiến tranh các thế giới), tháp Eiffel đã bị phá hủy. Cuối thế kỷ 20, hình ảnh này được các bộ phim khoa học viễn tưởng Independence Day, Mars Attacks! và Armageddon tiếp tục sử dụng.

Các loại hình khác

Sau hơn một thế kỷ tồn tại, hình ảnh công trình nổi tiếng này còn được sử dụng với nhiều mục đích, loại hình khác, như in trên tiền xu, tiền giấy, tem, bưu thiếp, trò chơi điện tử, truyện tranh…

Trong trò chơi chiến thuật thời gian thực Command & Conquer (1995), tháp Eiffel là một trong những mục tiêu của nhiệm vụ GDI (Global Defense Initiative). Năm năm sau đó, tháp tiếp tục xuất hiện trong phiên bản mới của trò chơi này. Trong trò chơi cho Playstation Twisted Metal 2 (1996), tháp Eiffel xuất hiện ở một trong 11 cấp độ, bài “Monumental Disaster” qua Paris. Công trình còn hiện diện trong nhiều trò khác như Onimusha 3: Demon Siege (2004), Evil Genius (2005) và Blazing Angels: Squadrons of WWII (2006).

Một trong những cuốn truyện tranh được biết đến nhiều nhất có sử dụng tháp Eiffel là Adèle Blanc-Sec, tập hai: Le Démon de la tour Eiffel của Jacques Tardi^[34]. Tháp Eiffel cũng xuất hiện trong trang bìa Blake et Mortimer của Edgar P. Jacobs, tập 8 S.O.S. Météores^[35].

Các sự việc liên quan tới tháp

Thể thao và những hành động mạo hiểm

Chiều cao và sự nổi tiếng khiến tháp Eiffel trở thành đích ngắm cho nhiều nhà thể thao trình diễn cũng như những người mạo hiểm thực hiện các hành động liều lĩnh.

Tháng 4 năm 1900, Henry Deutsch de la Meurthe treo giải thưởng 100.000 franc (tương đương 320.000 euro hiện nay) cho cỗ máy bay nào có thể thực hiện hành trình khứ hồi giữa Saint-Cloud với tháp Eiffel trong vòng dưới 30 phút và trước hạn định tháng 10 năm 1904. Ngày 19 tháng 10 năm 1901, Alberto Santos-Dumont đã thực hiện trong vòng 30 phút 42 giây với một kinh khí cầu và đoạt giải, chia sẻ cùng các cộng tác của mình^[36].

Ngày 4 tháng 2 năm 1912, Franz Reichelt, một thợ may người Áo, quyết định nhảy từ tầng hai của tháp, trang bị một tấm dù tự chế^[37]. Cú nhảy của Franz Reichelt được ghi hình và cuốn phim tài liệu dài khoảng vài chục giây hiện nay vẫn còn. Trong cuốn phim, Franz Reichelt bắt đầu xoay người, đối diện với máy quay, tự hào khoe “chiếc dù”, thực tế là một kiểu áo khoác đã được thay đổi. Franz Reichelt leo lên bép tầng hai, do dự một khoảng thời gian khá lâu, rồi quyết định nhảy và rơi rất nhanh, nằm bẹp trên mặt đất. Đám đông tò mò vây quanh chân tháp Eiffel để nhìn thi thể Reichelt và cái hố nhỏ để lại trên nền đất Champ-de-Mars. Khám nghiệm tử thi cho thấy Reichelt đã chết trước khi chạm đất bởi cơn chấn động tim. Franz Reichelt là người mở đầu cho danh sách dài những kẻ mạo hiểm muốn thử nhảy từ tháp Eiffel, trong đó một số đã mất mạng.

Mặc dù trong khi xây dựng chỉ có một tai nạn chết người – không phải tai nạn lao động – nhưng tới nay danh sách những người chết liên quan đến ngọn tháp được thống kê với đủ các lý do khác nhau. Từ khi bắt đầu tới nay, con số nạn nhân tử vong là 366 người, lý do: các cú thể thao thất bại, tai nạn, tự tử…^[23] Từ nhiều thập kỷ, công ty khai thác tháp đã lắp đặt một hệ thống lưới để phòng ngừa các tai nạn cũng như ngăn chặn những kẻ mạo hiểm. Mặc dù vậy, nhiều người bất chấp nguy hiểm vẫn tìm cách vượt qua. Như ngày 17 tháng 5 năm 2005, một người Na Uy 31 tuổi đi cùng hai người bạn, tất cả đều là môn đồ của trò “base jump“, leo lên tháp. Vượt qua được lưới sắt, người đàn ông Na Uy này nhảy từ tầng ba xuống và chết vào lúc 22 giờ mặc dù có mang dù^[38].

Một vài sự kiện thể thao liên quan tới Eiffel

Alberto Santos-Dumont với kinh khí cầu số 6, 1901	Forestier, “vô địch leo cầu thang”, 1905	Franz Reichelt, “người bay”, 1912
Nhảy vào khoảng không
4 tháng 2 năm 1912: Lúc 8 giờ 30, Franz Reichelt, thợ may người Áo, với một “chiếc dù” nhảy vào khoảng không và đã tử vong. 25 tháng 6 năm 1987: A.J. Hackett, người New Zealand, thực hiện một cú nhảy trái phép với dây cao su từ tầng ba của tháp.
Leo cầu thang
9 tháng 9 năm 1891: Sylvain Dornon, một thợ bánh mỳ người Landes, đi cà kheo lên đến tầng hai của tháp. 26 tháng 11 năm 1905: Nhật báo Le Sport tổ chức giải “vô địch cầu thang” tập trung 227 đối thủ. Người thắng cuộc leo đến tầng ba trong vòng 3 phút 12 giây. 2 tháng 6 năm 1923: Phóng viên Pierre Labric đi xe đạp xuống từ tầng hai của tháp Eiffel.
Hàng không
19 tháng 10 năm 1901: Alberto Santos-Dumont thực hiện chuyến kinh khí cầu giữa tháp Eiffel và Saint-Cloud.
Xiếc
6 tháng 6 năm 1952: Diễn viên xiếc Rose Gold biểu diễn du dây nhào lộn ở độ cao 118 m. 26 tháng 8 năm 1989: Philippe Petit đi thăng bằng trên một sợi dây dài 760 mét nối tầng hai của tháp với vườn Trocadéro và được Jacques Chirac đón ở đích. 31 tháng 12 năm 1996: “Người nhện” Alain Robert leo bằng tay không và không bảo hiểm lên tháp Eiffel. Bắt đầu từ chân tháp vào lúc 23 giờ 15, Alain leo ở cạnh phía Tây và lên tới đỉnh khoảng nửa đêm.

Victor Lustig: “người bán tháp Eiffel”

Một trong những sự việc ghi dấu ấn nhất, không liên quan tới thể thao, là vụ lừa đảo của Victor Lustig. Vào năm 1925, Victor Lustig, có sự giúp đỡ của Dan Collins, biệt danh “Dapper Dan”, đã thành công trong việc lừa bán tháp Eiffel làm từng mảnh cho một người kinh doanh sắt phế liệu^[39].

Đọc trên báo được tin tháp Eiffel có thể sẽ bị phá dỡ, Victor Lustig nảy ra ý định tạo một tài liệu giả được in dấu của Bộ Bưu điện và Điện báo thành lập tổ chức chịu trách nhiệm về tháp. Sau đó Lustig mời năm công ty quan trọng nhất về sắt phế liệu đến khách sạn sang trọng Crillon trên quảng trường Concorde cho một cuộc giao dịch kín. Victor Lustig đóng giả thứ trưởng còn Dapper Dan vai chánh văn phòng. Victor Lustig phát biểu với những đại diện của các công ty: “Thưa các ngài, chính phủ sẽ phải phá bỏ tháp Eiffel! Và các ngài tập hợp ở đây để nhận thầu công việc đó!”. Tiếp theo, Victor Lustig đưa các đại diện ra thăm tháp bằng xe limousine. Người cả tin nhất đã đồng ý ký cho Victor Lustig một tấm séc lớn, coi như quà lót tay.

Sau khi đã rút tiền từ tấm séc, hai kẻ lừa đảo trốn sang Áo. Một thời gian sau, cả hai cùng quay lại Paris với ý định tìm những nhà buôn sắt vụn khác. Nhưng vì cảnh sát theo dõi nên Victor Lustig cùng Dan Collins chạy sang New York.

Sự việc này được ghi lại trong cuốn sách The Man Who Sold the Eiffel Tower (Người đàn ông bán tháp Eiffel) của James F. Johnson và Floyd Miller, nhà xuất bản Doubleday phát hành năm 1961. Năm 1964, Claude Chabrol thực hiện bộ phim dựa trên câu chuyện này với tựa đề Les Plus Belles Escroqueries du monde (Cú lừa đẹp nhất thế giới).

Lượng khách viếng thăm

Sau thành công tức khắc của Triển lãm thế giới năm 1889, lượng khách thăm tháp Eiffel giảm xuống ngay năm tiếp theo. Con số gần như giảm liên tục trong mười năm cho tới Triển lãm thế giới năm 1900, đạt hơn một triệu khách. Lượng khách tụt xuống ngay năm 1901 rồi bắt đầu tăng chậm, khoảng từ 120.000 tới 260.000 cho đến năm 1914. Thời gian Thế chiến thứ nhất, từ 1915 đến 1918, tháp Eiffel đóng cửa.

Sau chiến tranh, từ 1919 tới 1939, tháp thu hút khoảng 480.000 khách mỗi năm và đạt đỉnh 800.000 vào 1931 khi diễn ra Triển lãm thuộc địa và 1937 với Triển lãm thế giới. Từ 1940 đến 1945, một lần nữa, tháp Eiffel phải đóng cửa bởi thế chiến.

Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, tháp được mở cửa cho công chúng vào tháng 6 năm 1946 và lượng khách bắt đầu tăng trở lại. Năm 1963 là năm đầu tiên tháp Eiffel đạt hai triệu khách viếng thăm. Bắt đầu từ thời gian này, nhờ sự phát triển của du lịch quốc tế, lượng khách của tháp tăng đều đặn. Năm 1972, lần đầu tiên đạt con số 3 triệu khách, năm 1984 đến con số 4 triệu, 1989 lên tới 5 triệu và năm 1998 tháp đón 6 triệu khách.

Cho tới ngày 31 tháng 12 năm 2007, đã có 236.445.812 lượt khách bước chân lên tháp Eiffel. Con số 300 triệu khách sự đoán sẽ đạt tới vào năm 2017.

Một trong những công trình thu hút nhất thế giới

Năm 2007, tháp Eiffel đạt 6,893 triệu lượt khách, là công trình thu phí được viếng thăm nhiều nhất trên thế giới^[40]. Tuy là biểu tượng nổi tiếng của Pháp, quốc gia đón lượng khách quốc tế nhiều nhất^[41], nhưng tháp Eiffel không phải địa điểm đón tiếp nhiều du khách nhất. Nhà thờ Đức Bà Paris, địa điểm miễn phí đã thu hút 13,5 triệu lượt khách, đứng đầu nước Pháp^[42]. Disneyland, công viên giải trí ở ngoại ô Paris, cũng thu hút 12,5 triệu lượt khách^[43]. Mang tính chất du lịch, khác với công viên Disneyland, tháp Eiffel chỉ thu hút các du khách từ nơi khác tới thăm Paris. Lý do thu phí và thời gian xếp hàng mua vé cũng làm giảm bớt một số lượng lớn khách của tháp.

Thứ tự	Quốc gia	Tỷ lệ
Quốc tịch khách thăm tháp Eiffel năm 2005^[44]
1	Pháp	14,1%
2	Tây Ban Nha	9,3%
3	Hoa Kỳ	8,9%
4	Liên hiệp Anh	8,6%
5	Đức	5,3%
6	Ý	5,1%
7	Trung Quốc	4,3%
8	Úc và New Zealand	4,1%
9	Canada	3%
–	Các nước khác	37,3%

Thứ tự	Công trình	Lượng khách
10 địa điểm du lịch chính của Île-de-France năm 2004^[45]
1	Nhà thờ Đức Bà	12 800 000
2	Disneyland Paris	12 400 000
3	Nhà thờ Sacré-Cœur	8 000 000
4	Bảo tàng Louvre	6 600 398
5	Tháp Eiffel	6 229 993
6	Trung tâm Georges-Pompidou	5 368 548
7	Lâu đài Versailles	3 300 200
8	Cité des sciences et de l’industrie	2 795 000
9	Bảo tàng Orsay	2 590 316
10	Bảo tàng Lịch sử tự nhiên quốc gia	1 444 744

Thống kê lượng khách thăm tháp từng năm

Biểu đồ lượng khách của tháp Eiffel từ 1889 tới 2007^[11]
Khách xếp hàng mua vé ở chân tháp

Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách
Lượng khách thăm tháp Eiffel từng năm^[11]
1889	1 968 287	1909	181 574	1929	577 624	1949	1 143 046	1969	2 561 157	1989	5 580 363
1890	393 414	1910	203 803	1930	580 075	1950	1 026 631	1970	2 757 768	1990	5 698 613
1891	335 829	1911	204 168	1931	822 550	1951	1 129 637	1971	2 899 070	1991	5 442 346
1892	277 276	1912	258 950	1932	339 242	1952	1 250 094	1972	3 003 659	1992	5 747 357
1893	265 894	1913	261 337	1933	363 720	1953	1 204 371	1973	2 914 814	1993	5 537 155
1894	210 836	1914	152 725	1934	322 969	1954	1 301 152	1974	3 018 455	1994	5 419 462
1895	218 974	1915	Đóng cửa	1935	288 643	1955	1 435 192	1975	3 045 573	1995	5 212 677
1896	226 654	1916	Đóng cửa	1936	264 145	1956	1 476 400	1976	3 050 606	1996	5 530 279
1897	199 827	1917	Đóng cửa	1937	809 978	1957	1 632 647	1977	3 298 844	1997	5 719 773
1898	183 391	1918	Đóng cửa	1938	258 306	1958	1 591 005	1978	3 430 886	1998	6 051 603
1899	149 580	1919	311 714	1939	252 495	1959	1 668 558	1979	3 429 571	1999	6 368 534
1900	1 024 887	1920	417 869	1940	Đóng cửa	1960	1 735 230	1980	3 594 190	2000	6 315 324
1901	131 724	1921	426 635	1941	Đóng cửa	1961	1 763 448	1981	3 393 208	2001	6 103 987
1902	121 144	1922	422 172	1942	Đóng cửa	1962	1 735 796	1982	3 399 683	2002	6 157 042
1903	122 979	1923	551 444	1943	Đóng cửa	1963	2 013 594	1983	3 701 558	2003	5 864 969
1904	156 918	1924	585 730	1944	Đóng cửa	1964	2 143 173	1984	4 183 857	2004	6 230 050
1905	169 770	1925	631 758	1945	Đóng cửa	1965	2 295 193	1985	4 368 573	2005	6 428 441
1906	182 399	1926	657 004	1946	603 349	1966	2 405 554	1986	4 386 291	2006	6 719 200
1907	190 026	1927	555 087	1947	1 009 161	1967	2 416 502	1987	4 293 187	2007	6 893 000
1908	189 338	1928	634 819	1948	958 386	1968	2 070 417	1988	4 668 468	2008	6 930 000

Thống kê tổng lượng khách tính đến từng năm

Thống kê tổng lượng khách tính đến từng năm, trong đó hai khoảng thời gian Thế chiến thứ nhất và Thế chiến thứ hai tháp Eiffel đóng cửa. Tháng 6 năm 1946, tháp mở cửa trở lại.

Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách	Năm	Lượng khách
Tổng lượng khách tính tới từng năm^[11]
1889	1 968 287	1909	6 900 721	1929	13 753 560	1949	21 769 625	1969	56 625 376	1989	129 044 000
1890	2 361 701	1910	7 104 524	1930	14 333 635	1950	22 796 256	1970	59 383 144	1990	134 742 613
1891	2 697 530	1911	7 308 692	1931	15 156 185	1951	23 925 893	1971	62 282 214	1991	140 184 959
1892	2 974 806	1912	7 567 642	1932	15 495 427	1952	25 175 987	1972	65 285 873	1992	145 932 316
1893	3 240 700	1913	7 828 979	1933	15 859 147	1953	26 380 358	1973	68 200 687	1993	151 469 471
1894	3 451 536	1914	7 981 704	1934	16 182 116	1954	27 681 510	1974	71 219 142	1994	156 888 933
1895	3 670 510	1915	7 981 704	1935	16 470 759	1955	29 116 702	1975	74 264 715	1995	162 101 610
1896	3 897 164	1916	7 981 704	1936	16 734 904	1956	30 593 102	1976	77 315 321	1996	167 631 889
1897	4 096 991	1917	7 981 704	1937	17 544 882	1957	32 225 749	1977	80 614 165	1997	173 351 662
1898	4 280 382	1918	7 981 704	1938	17 803 188	1958	33 816 754	1978	84 045 051	1998	179 403 265
1899	4 429 962	1919	8 293 418	1939	18 055 683	1959	35 485 312	1979	87 474 622	1999	185 771 799
1900	5 454 849	1920	8 711 287	1940	18 055 683	1960	37 220 542	1980	91 068 812	2000	192 087 123
1901	5 586 573	1921	9 137 922	1941	18 055 683	1961	38 983 990	1981	94 462 020	2001	198 191 110
1902	5 707 717	1922	9 560 094	1942	18 055 683	1962	40 719 786	1982	97 861 703	2002	204 348 152
1903	5 830 696	1923	10 111 538	1943	18 055 683	1963	42 733 380	1983	101 563 261	2003	210 213 121
1904	5 987 614	1924	10 697 268	1944	18 055 683	1964	44 876 553	1984	105 747 118	2004	216 443 171
1905	6 157 384	1925	11 329 026	1945	18 055 683	1965	47 171 746	1985	110 115 691	2005	222 871 612
1906	6 339 783	1926	11 986 030	1946	18 659 032	1966	49 577 300	1986	114 501 982	2006	229 623 812
1907	6 529 809	1927	12 541 117	1947	19 668 193	1967	51 993 802	1987	118 795 169	2007	236 445 812
1908	6 719 147	1928	13 175 936	1948	20 626 579	1968	54 064 219	1988	123 463 637	2008	243 376 000

Trạm phát sóng

Tháp Eiffel là trạm phát thanh sóng analog chính cho toàn vùng Paris. Ngoài ra, tháp cũng phát các sóng phát thanh FM, truyền hình analog và truyền hình kỹ thuật số.

Truyền thanh

Khoảng 30 chương trình FM được phát từ tháp, trong đó có:

Chương trình	Tần số	PER
France Inter	87,8 MHz	3 kW
Regional	90,35 MHz	3 kW
France Culture	93,35 MHz	3 kW
France Musique	97,6 MHz	3 kW

Truyền hình

Từ ngày 31 tháng 3 năm 2005, truyền hình kỹ thuật số mặt đất được phát sóng từ tháp Eiffel.

**Truyền hình sóng analog**
Chương trình	Kênh	Tần số	PER
Canal Plus	6	182,25 MHz	100 kW
France 2	22	479,25 MHz	500 kW
TF1	25	503,25 MHz	500 kW
France 3	28	527,25 MHz	500 kW
France 5/Arte	30	543,25 MHz	100 kW
M6	33	567,25 MHz	100 kW

**Truyền hình kỹ thuật số**
Đài	Kênh
R1	35
R2	21
R3	27
R4	24
R5	–
R6	32

Chú thích

^ “Identity card of the Eiffel Tower” (bằng (tiếng Pháp)). Tour-eiffel.fr. Ngày 31 tháng 12 năm 2009. Truy cập ngày 24 tháng 5 năm 2010.
^ “The documents” (bằng (tiếng Pháp)). Tour-eiffel.fr. Truy cập ngày 24 tháng 5 năm 2010.
^ “The structure of the Eiffel Tower and its evolution” (bằng (tiếng Pháp)). Tour-eiffel.fr. Truy cập ngày 24 tháng 5 năm 2010.
^ “Chronology of the main construction periods” (bằng (tiếng Pháp)). Tour-eiffel.fr. Truy cập ngày 24 tháng 5 năm 2010.
^ Lỗi chú thích: Thẻ <ref> sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên fdkfke
^ “Dictionary of technical terms” (bằng (tiếng Pháp)). Tour-eiffel.fr. Truy cập ngày 24 tháng 5 năm 2010.
^ (tiếng Pháp) http://www.tour-eiffel.fr/teiffel/uk/documentation/pdf/about_the%20Eiffel_Tower.pdf?id=4_11^{[liên kết hỏng]}
^ “The Tower Operating Company” (bằng (tiếng Pháp)). Tour-eiffel.fr. Truy cập ngày 24 tháng 5 năm 2010.
^ “The Industrial Maintenance of the Tower” (bằng (tiếng Pháp)). Tour-eiffel.fr. Truy cập ngày 24 tháng 5 năm 2010.
^ [thế giới “Thế giới”] Kiểm tra giao thức |url= (trợ giúp).
^ ^a ^ă ^â ^b La Fréquentation depuis 1889 trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ ^a ^ă L’Entreprise tour Eiffel trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ Giờ mở cửa và giá vé năm 2008 trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ Quelques chiffres trên trang chính thức của tháp Eiffel và Tour Eiffel en chiffres.
^ ^a ^ă ^â ^b La Tour Eiffel. Publiée par SEP-Trésors IDF, Le Parisien et les Éditions Fabbri, Septembre 2005.
^ Hình ảnh căn phòng trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ L’Invention de la tour Eiffel trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ Văn bản thỏa thuận ngày 8 tháng 1 năm 1887 giữa Gustave Eiffel, Eugène Poubelle và Édouard Lockroy
^ ^a ^ă La construction de la tour Eiffel trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ La tour Eiffel et la radio trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ Background – Secret history of Wembley – Brent Council
^ La tour dans le monde trên trang chính thức của tháp Eiffel
^ ^a ^ă Quid 2006. Cartes postales les plus vendues au monde et morts depuis la tour Eiffel depuis son inauguration.
^ Trang chính thức của Công ty Khai thác tháp Eiffel SETE
^ La penture de la tour Eiffel trên trang chính thức của tháp Eiffel
^ Les illuminations de la tour Eiffel trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ La tour Eiffel et les artistes trên trang chính thức của tháp Eiffel
^ La tour Eiffel de Delaunay trên trang của Trung tâm Pompidou.
^ NXB Christian Desbois, 80 trang, 30 x 24 cm, 2002, ISBN 2-910150-18-6
^ Le journal de la tour: 1962 trên trang chính thức của tháp Eiffel
^ Mục tiểu sử trên trang của Jean-Michel Jarre
^ Live à la tour Eiffel trên trang Johnny Hallyday Attitude
^ Các bức ảnh về Eiffel của Henri Cartier-Bresson, Robert Doisneau, André Kertész, Marc Riboud, Henri Silberman
^ NXB Casterman, 48 trang, 1976. ISBN 2-203-30502-9, hình bìa
^ Album cartonné, 63 pages couleurs, 1 x 24 x 31 cm, ISBN 2-87097-015-3.
^ Le journal de la tour: 1901 trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ Le journal de la tour: 1912 trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ Un Belge saute en parachute de la Tour Eiffel et s’en sort indemne trên Congoplus.
^ L’Homme qui a vendu la tour Eiffel và The Confidence Artists.
^ Nouveau record pour la Tour Eiffel trên Le Figaro ngày 13 tháng 2, 2008.
^ June 2007 issue, World Tourism Organization
^ Office du tourisme et des congrès de Paris – Observatoire économique du tourisme Parisien
^ Le marketing de l’expérience, levier du redécollage de Disneyland Paris trên La Poste
^ Les visiteur de la tour Eiffel en 2005 trên trang chính thức của tháp Eiffel.
^ Chiffres clés du tourisme 2004 en Île-de-France , trang 6-8. ORTIF

Liên kết ngoài

Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về Tháp Eiffel

Trang chính thức của Tháp Eiffel (tiếng Anh)
Trang chính thức của Tháp Eiffel (tiếng Pháp)

Tháp Eiffel

Tượng đài Washington, Washington DC, Hoa Kỳ

Công trình cao nhất thế giới

1889 – 1930

Tòa nhà Chrysler, New York, Hoa Kỳ

Những địa điểm nổi tiếng của Paris

Tháp Eiffel · Khải Hoàn Môn · Đại lộ Champs-Élysées · Nhà thờ Đức Bà · Bảo tàng Louvre · Nhà thờ Sacré-Cœur · Bảo tàng Orsay
Trung tâm Pompidou · Conciergerie · Grand Palais · Vườn Luxembourg · Điện Invalides · Opéra Garnier · Nghĩa trang Père-Lachaise

Chủ đề Paris

Chủ đề Kiến trúc

“Tháp Eiffel” là một bài viết chọn lọc của Wikipedia tiếng Việt.
Mời bạn xem phiên bản đã được bình chọn vào ngày 17 tháng 3 năm 2008 và so sánh sự khác biệt với phiên bản hiện tại.

Thể loại:

Lý Thái Tổ

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Lý Thái Tổ 李太祖
Hoàng đế Việt Nam (chi tiết…)
Tượng Lý Thái Tổ tại Hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội, dựng năm 2004
Hoàng đế nhà Lý
Trị vì	1009 – 1028
Tiền nhiệm	Sáng lập triều đại
Kế nhiệm	Lý Thái Tông
Thông tin chung
Thê thiếp	Linh Hiển hoàng hậu
Tên thật	Lý Công Uẩn (李公蘊)
Niên hiệu	Thuận Thiên (順天)
Thụy hiệu	Phụng Thiên Chí Lý Ứng Vận Tự Tại Thánh Minh Long Hiện Duệ Văn Anh Vũ Sùng Nhân Quảng Hiếu Thiên Hạ Thái Bình Khâm Minh Quảng Trạch Chương Minh Vạn Bang Hiển Ứng Phù Cảm Uy Chấn Phiên Man Duệ Mưu Thần Trợ Thánh Trị Tắc Thiên Đạo Chính Thần Vũ Hoàng Đế 奉天至理應運自在聖明龍見睿文英武崇仁廣孝天下太平欽明光宅章明萬邦顯應符感威震藩蠻睿謀神功聖治則天道政神武皇帝
Miếu hiệu	Thái Tổ (太祖)
Triều đại	Nhà Lý
Thân phụ	Hiển Khánh vương
Thân mẫu	Minh Đức thái hậu
Sinh	8 tháng 3, 974 Từ Sơn, Bắc Ninh
Mất	31 tháng 3, 1028 (54 tuổi) Long An điện, Thăng Long
An táng	Thọ Lăng
Tôn giáo	Phật giáo

Lý Thái Tổ (chữ Hán: 李太祖, 8 tháng 3, 974 – 31 tháng 3, 1028), húy là Lý Công Uẩn (李公蘊), là vị Hoàng đế sáng lập nhà Lý trong lịch sử Việt Nam, trị vì từ năm 1009 đến khi qua đời năm 1028.

Dưới triều nhà Tiền Lê, ông làm quan đến chức Điện tiền chỉ huy sứ (殿前指揮使), là một chức quan võ chỉ huy quân đội bảo vệ kinh đô Hoa Lư (華閭) bấy giờ. Ông được lực lượng của Đào Cam Mộc (陶甘沐) và sư Vạn Hạnh (萬行) tôn làm vua sau khi vua Lê Long Đĩnh qua đời. Dưới triều ông, triều đình trung ương được củng cố, các thế lực phiến quân bị đánh dẹp, kinh đô được dời từ Hoa Lư về thành Đại La (大羅) vào tháng 7 năm Thuận Thiên thứ hai (1010), và thành này được đổi tên thành Thăng Long (昇龍).

Mục lục

Thân thế

Sinh ngày 12 tháng 2 năm Giáp Tuất (甲戌), niên hiệu Thái Bình (太平) năm thứ 5 triều Đinh (丁) ^[1] (tức ngày 8 tháng 3 năm 974 Tây lịch), là người ở hương Diên Uẩn (延蘊), châu Cổ Pháp (古法), lộ Bắc Giang (北江) (nay ở làng Dương Lôi^[2], phường Tân Hồng, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh có đền thờ).^[3] Mẹ ông họ Phạm (范). Khi lên ba tuổi, mẹ ông đem ông cho Lý Khánh Văn (李慶文), sư chùa Cổ Pháp (古法) làm con nuôi và đi tu từ đó. Đến bảy tuổi, ông được cha nuôi là Lý Khánh Văn gửi cho một người bạn – thiền sư nổi tiếng là Vạn Hạnh (萬行) dạy dỗ.

Lớn lên, với sự bảo hộ của sư Vạn Hạnh, ông vào kinh đô Hoa Lư (華閭) làm quan nhà Tiền Lê, thăng đến chức Tả thân vệ Điện tiền chỉ huy sứ (左親衛殿前指揮使). Theo Đại Việt sử ký toàn thư, ông là người khoan thứ nhân từ, có lượng đế vương. Các sử gia ghi chép không thống nhất về nguồn gốc và thân thế của ông^[2]^[4]^[5]. Ông đã được sư Vạn Hạnh ở chùa Lục Tổ (六祖) khen như sau:

“	Đứa bé này không phải người thường, sau này lớn lên ắt có thể giải nguy gỡ rối, làm bậc minh chủ trong thiên hạ.	”
—Sư Vạn Hạnh^[1]

Thời Tiền Lê

Lý Công Uẩn lớn lên thời Lê Đại Hành, ông theo giúp hoàng tử Lê Long Việt.

Năm 1005, Lê Đại Hành mất, các con tranh giành ngôi vua. Năm 1006, Lê Long Việt giành được ngôi báu, trở thành vua Lê Trung Tông. Nhưng chỉ được 3 ngày Trung Tông bị em là Lê Long Đĩnh giết hại giành ngôi. Lúc đó các quan đều sợ hãi bỏ chạy, chỉ có Lý Công Uẩn đến ôm xác Trung Tông khóc.

Lê Long Đĩnh không những không trị tội mà khen Lý Công Uẩn là người trung nghĩa, tiếp tục trọng dụng ông vào chức cho làm Tứ sương quân phó chỉ huy sứ, rồi sau đó thăng đến chức Tả thân vệ điện tiền chỉ huy sứ.

Theo “Ngọc phả các vua triều Lê” ở các di tích cố đô Hoa Lư – Ninh Bình, Lý Công Uẩn hàng năm theo thiền sư Lý Vạn Hạnh vào hầu vua Lê ở thành Hoa Lư, Công Uẩn được vua yêu, cho ở lại kinh thành học tập quân sự. Vua lại gả con gái cả là Lê Thị. sinh ra Lý Phật Mã và đặc phong cho Công Uẩn làm Điện tiền cận vệ ở thành Hoa Lư. Dần dần, Công Uẩn thăng lên chức Điện tiền chỉ huy sứ. Chức ấy chỉ dành cho hoàng tộc hoặc quốc thích mới được trao. Chính nhờ vậy mà về sau, Lý Công Uẩn đã đem ngôi vua về cho họ Lý.^[6]

Lên ngôi

Các bộ sử cổ của Việt Nam như như Việt sử lược, Đại Việt sử ký toàn thư và Khâm định Việt sử Thông giám cương mục thống nhất chép rằng tháng 10 năm 1009, vua nhà Tiền Lê là Long Đĩnh mất, các con còn nhỏ, quan Điền tiền chỉ huy sứ là Lý Công Uẩn được sự ủng hộ của Chi nội là Đào Cam Mộc (陶甘沐) cùng thiền sư Vạn Hạnh đã lên ngôi hoàng đế; các quan trong triều đều nhất trí suy tôn^[7]^[8]; thái hậu nhà Tiền Lê (vợ Lê Đại Hành) gọi ông vào cung mời lên ngôi vua^[9].

Riêng trong sách Đại Việt sử ký tiền biên, sử gia Ngô Thì Sĩ ghi lại lời nghi vấn về việc Lý Công Uẩn giết Lê Long Đĩnh để đoạt ngôi^[10]:

“	Lý Thái Tổ rất căm phẫn trước tội ác giết anh cướp ngôi của Khai Minh Vương, nhân lúc Khai Minh Vương bệnh tật, sai người vào đầu độc giết đi rồi giấu kín việc đó, nên sử không được chép, nếu quả như vậy, cũng là đạo Trời hay báo, nên chép phụ vào để làm răn	”
—Đại Việt sử ký tiền biên

Sách Đại Việt sử ký toàn thư cũng chép thái độ của Lý Công Uẩn sau khi nghe Vạn Hạnh khuyên giành lấy ngai vàng, nhưng không nói tới việc giết Lê Long Đĩnh:

“	Công Uẩn sợ câu nói ấy tiết lộ, bảo người anh em đem Vạn Hạnh giấu ở Tiêu Sơn. Song từ đấy cũng lấy thế tự phụ, mới nảy lòng ngấp nghé ngôi vua	”
—Đại Việt Sử ký Toàn thư^[11].

Tuy nhiên, các bộ sử, kể cả Đại Việt sử ký tiền biên, đều ghi nhận việc trăm quan của triều đình cũ suy tôn Lý Công Uẩn khi ông lên ngôi và sử sách không ghi nhận một cuộc nổi dậy nào của những người nhân danh trung thành với nhà Tiền Lê để chống lại nhà Lý sau khi triều đại này hình thành.

Tượng đài Lý Thái Tổ (

21,18456701°B 106,07636702°Đ) tại trung tâm thành phố Bắc Ninh

Việt sử lược, quyển trung, “Nguyễn kỷ” (阮紀), “Thái Tổ” (太祖) có ghi chép:^[12]

“Trong làng vua có cây bông gạo bị sét đánh, để dấu vết thành bài văn, trong đó có những câu:

Nguyên văn Hán văn:

樹根杳杳

木表青青

禾刀木落

十八子成

震宮現日

兌宮隠星

六七日間

天下太平

Phiên âm Hán Việt:

Thụ căn yểu yểu

Mộc biểu thanh thanh

Hòa đao mộc lạc

Thập bát tử thành

Chấn cung hiện nhật

Đoài cung ẩn tinh

Lục thất niên gian

Thiên hạ thái bình

Nguyễn Gia Tường dịch thơ:

Gốc rễ thăm thẳm

Vỏ cây xanh xanh

Lúa dao cây rụng

Mười tám hạt thành

Phương đông nhật mọc

Phương tây sao tàn

Khoảng sáu bảy năm

Thiên hạ thái bình “

Theo phép chiết tự chữ Hán, mấy câu này ẩn ý nhà Lê sẽ mất (cây rụng) và nhà Lý (thập (十) + bát (八) + tử (子) thành chữ lý (李)) sẽ nổi lên. Sư Vạn Hạnh bèn nói với Lý Công Uẩn rằng: “Gần đây tôi thấy bài sấm văn lạ, biết nhà Lê đương mất mà nhà Lý đương lên. Họ Lý lại không có ai khoan hòa, nhơn hậu và trung thứ như ông, nên rất được lòng dân. Nay tuổi của tôi đã hơn 70 rồi, chỉ sợ không kịp thấy sự thịnh trị mà lấy làm giận”. Lý Công Uẩn sợ lời nói tiết lộ ra nên bảo Vạn Hạnh vào ẩn ở Ba Sơn”.

Khâm định Việt sử thông giám cương mục chép bài thơ trên với đôi chút khác biệt, giữa câu “Thập bát tử thành” 十八子成 và “Chấn cung xuất nhật” 震宮出日 có thêm hai câu:

Nguyên văn chữ Hán:

東阿入地

異木再生

Phiên âm Hán Việt:

Đông A nhập địa

Dị mộc tái sinh

Dịch nghĩa:

Đông A vào đất

Cây khác lại mọc lên

Hai câu này có lẽ là do người đời sau thêm vào. Trong đó chữ “trần” 陳 có nghĩa là họ Trần bị chiết tự sai thành “đông a” 東阿.

Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, Chính biên, Quyển I nêu lời phê về sấm truyền họ Lý sẽ làm vua như sau:

“	Bờ cõi Bắc Nam tuy có khác, nhưng vận hội vẫn như nhau: nhà Lê thì có chuyện khoác áo long cổn, nhà Lý thì lời sấm truyền ghi trên thân cây, sao mà giống chuyện với bên Tống thế! Hay là người làm sử thấy thế, gò ép gán gẩm vào với nhau để cho thần dị câu chuyện, chứ trời kia có ý làm ra như thế đâu?	”
—Khâm định Việt sử Thông giám cương mục^[13].

Lý Công Uẩn lên ngôi hoàng đế tháng 11, ngày Quý Sửu, năm Kỷ Dậu^[14] (tức 21 tháng 11 năm 1009), đặt niên hiệu là Thuận Thiên (順天), nghĩa là “theo ý trời”). Ông phong cha là Hiển Khánh Vương, mẹ là Minh Đức Thái hậu, chú là Vũ Đạo Vương, anh ruột là Vũ Uy Vương, em ruột là Dực Thánh Vương. Ông lập sáu vương hậu, con trưởng ông là Lý Phật Mã được phong Khai Thiên Vương, lập làm Thái tử. Các con trai khác của ông cũng được phong vương. Đồng thời, con gái lớn của ông là An Quốc công chúa Lý Thiềm Hoa được gả cho Đào Cam Mộc, Đào Cam Mộc cũng được phong Nghĩa Tín Hầu (義信侯).^[12] Một người con gái khác là Lĩnh Nam công chúa là Lý Bảo Hòa cho động chủ Giáp Thừa Quý.

Trị vì

Dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long

Xem thêm: Chiếu dời đô

Cố đô Hoa Lư, nơi núi non hiểm trở

Đối với Lý Công Uẩn, ý tưởng tái lập nơi đặt bộ máy điều hành đất nước ở vị trí trung tâm đồng bằng sông Hồng là trung tâm kinh tế, chính trị văn hóa của đất nước đương thời hẳn đã hình thành từ lâu, nhưng thời điểm mang tính quyết định việc dời đô từ Hoa Lư về Đại La(大羅) có xuất phát điểm là chuyến thăm quê vào mùa xuân năm 1010. Ngay sau khi lên ngôi, ông đã về thăm quê và hình thành rất nhanh quyết định dời đô.Lý Thái Tổ thấy đất Hoa Lư, cố đô của Đại Cồ Việt chật hẹp không có thể mở mang ra làm chỗ đô hội được, bèn định dời đô về thành Đại La (hay La Thành), ngày nay là Hà Nội. Quyết định rời bỏ hẳn một kinh đô từ vùng núi non hiểm trở ra vùng đồng bằng có thể cho thấy bản lĩnh và tầm nhìn của vị hoàng đế khai sáng ra triều Lý và thủ đô Hà Nội của Việt Nam. Trong Chiếu dời đô (Thiên đô chiếu), Lý Thái Tổ khẳng định làm thế không phải theo ý riêng như các cựu triều Đinh và Tiền Lê, mà để mưu việc lớn, thấy thuận tiện thì thay đổi^[15]. Cũng trong Chiếu dời đô, ông còn viết Thăng Long là nơi thắng địa, thực là chỗ tụ hội quan yếu của bốn phương, đúng là nơi thượng đô kinh sư mãi muôn đời.

Đại Việt sử ký toàn thư ghi nhận:^[1]

Bề tôi đều nói: “Bệ hạ vì thiên hạ lập kế dài lâu, trên cho nghiệp đế được thịnh vượng lớn lao, dưới cho dân chúng được đông đúc giàu có, điều lợi như thế, ai dám không theo”. Vua cả mừng.

Tháng 7 năm Thuận Thiên thứ nhất (1010) thì khởi sự dời đô. Khi ra đến La Thành, ông lấy cớ có điềm trông thấy rồng vàng bay lên trời nên đổi tên Đại La thành sang Thăng Long thành (昇龍城), và cải Hoa Lư làm Trường An phủ và Cổ Pháp làm Thiên Đức phủ.

Tôn giáo

Tượng thờ vua Lý Thái Tổ ở chùa Kiến Sơ, Gia Lâm, Hà Nội

Lý Thái Tổ vì xuất thân từ chùa chiền, nên sau khi lên ngôi rất hậu đãi giới tăng lữ. Vào năm 1010, sau khi đã dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long, việc đầu tiên ông làm liền xuất ra 2 vạn quan để làm chùa ở phủ Thiên Đức (tức Cổ Pháp).^[16]

Cùng năm, sau khi củng cố xây dựng Hoàng thành, ông lại chùa ngự Hưng Thiên và tinh lâu Ngũ Phượng. Ngoài thành về phía nam dựng chùa Thắng Nghiêm.

Tháng 6 năm Thuận Thiên thứ 9 (Mậu Ngọ 1018),^[12] Lý Thái Tổ sai quan là Nguyễn Đạo Thanh và Phạm Hạc sang nhà Tống (Trung Quốc) thỉnh kinh Tam Tạng đem về để vào kho Đại Hưng.^[17]

Về việc này, Lê Văn Hưu nhận xét:…Lý Thái Tổ lên ngôi mới được 2 năm, tông miếu chưa dựng, đàn xã tắc chưa lập mà trước đã dựng tám chùa ở phủ Thiên Đức, lại trùng tu chùa quán ở các lộ và độ cho làm tăng hơn nghìn người ở Kinh sư, thế thì tiêu phí của cải sức lực vào việc thổ mộc không biết chừng nào mà kể

Chính trị

Lúc bấy giờ nhà Tống của Trung Quốc bận nhiều việc nên không sinh sự lôi thôi gì với Đại Việt. Bởi vậy khi Lý Thái Tổ lên ngôi, sai sứ sang cầu phong, hoàng đế nhà Tống cho làm Giao Chỉ quận vương, sau lại gia phong làm Nam Bình vương vào năm 1017 (thời Tống Chân Tông). Các vương quốc láng giềng như Chiêm Thành và Chân Lạp đều sang triều cống, cho nên việc bang giao thời bấy giờ được yên trị. Năm Thuận Thiên thứ 11 (Canh Thân 1020), ông lệnh cho con đem quân đi đánh Chiêm Thành, và giành chiến thắng.^[12]

Vua Thái Tổ lưu tâm về việc sửa sang trong nước: đổi phép cũ của nhà Tiền Lê; chia nước ra làm 24 lộ, gọi Hoan Châu và Ái Châu là trại. Năm 1013, lại định ra 6 hạng thuế là: thuế ruộng, đầm, ao; thuế đất trồng dâu và bãi phù sa; thuế sản vật ở núi; thuế mắm muối đi quan Ải quan; thuế sừng tê giác, ngà voi và hương ở trên mạn núi xuống; thuế tre gỗ hoa quả. Ông cho những bậc công chúa coi việc trưng thu các thứ thuế ấy.

Lý Thái Tổ còn thực hiện chính sách “thân dân”. Dưới triều ông, có nhiều lần nhân dân được xá thuế, chẳng hạn như tô thuế được xá 3 năm vào năm 1016. Đến năm 1017, tô ruộng cũng được xá.

Đánh dẹp

Ở trong nước cũng có đôi ba nơi nổi lên làm loạn, như ở Diễn Châu (thuộc Nghệ An) và ở mạn thượng du hay có sự phản nghịch, nhà vua phải thân chinh đi đánh dẹp mới yên được. Thời bấy giờ các hoàng tử đều phong tước vương và phải cầm quân ra chiến trường, bởi vậy ai cũng giỏi nghề dùng binh.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, tháng Hai năm Tân Hợi (1011), tức là năm Thuận Thiên thứ hai, vua Lý Thái Tổ mang sáu quân đi phạt quân Cử Long ở Ái Châu. Quân Cử Long thất bại, bộ lạc bị đốt và người cầm đầu bị bắt và giải về.

Tháng 10 năm Thuận Thiên thứ 4 (Quý Sửu 1013), vua Thái Tổ thân chinh đánh quân Man ở châu Vị Long, quân ông giành chiến thắng.

Có lần ông đem quân đi đánh Diễn Châu. Khi ông về tới Vũng Biện, theo Đại Việt sử ký toàn thư “trời đất tối sầm, gió sấm dữ dội”. Thấy vậy, ông đốt hương và khấn trời:

“Tôi là người ít đức, lạm ở trên dân, nơm nớp lo sợ như sắp sa xuống vực sâu, không dám cậy binh uy mà đi đánh dẹp càn bậy. Chỉ vì người Diễn Châu không theo giáo hóa, ngu bạo làm càn, tàn ngược chúng dân, tội ác chồng chất, đến nay không thể dung tha không đánh. Còn như trong khi đánh nhau, hoặc giết oan kẻ trung hiếu, hoặc hại lầm kẻ hiền lương, đến nỗi hoàng thiên nổi giận phải tỏ cho biết lỗi lầm, dẫu gặp tổn hại cũng không dám oán trách. Đến như sáu quân thì tội lỗi có thể dung thứ, xin lòng trời soi xét”.

Sau khi ông khấn, gió sấm không còn dữ dội nữa và trở nên yên lặng.^[1]

Năm Thuận Thiên thứ 5 (Giáp Dần 1014), được lệnh của Lý Thái Tổ, Dực Thánh Vương đánh dẹp quân Man. Theo Đại Việt Sử Lược, ở Lộ Kim Hoa, quân của Dự Thánh Vương đánh bại tướng Man là Đỗ Trương Huệ, chém vạn đầu giặc, bắt được quân sĩ và ngựa nhiều vô số. Ly Châu dâng con Kỳ Lân. Đổi phủ Ứng Thiên làm Nam Kinh. Chân Lạp sang cống. ^[12]

Năm Thuận Thiên thứ 13 (Nhâm Tuất 1022), ông ra lệnh cho Dực Thánh Vương đánh dẹp Đại Nguyên Lịch.

Năm Thuận Thiên thứ 15 (Giáp Tý 1024), Thái tử được lệnh ra quân đánh châu Phong Luân, còn Khai Quốc Vương thì đánh Châu Đô Kim. Thành Thăng Long được xây.

Năm Thuận Thiên thứ 18 (Mậu Thìn 1028), Thái tử lại được lệnh đánh châu Thất Nguyên, Đông Chinh Vương cũng đi đánh Châu Văn.^[12]

Qua đời

Theo Đại Việt sử lược, năm Mậu Thìn 1028 (tức năm Thuận Thiên thứ 19), sức khỏe nhà vua không được tốt. Ông băng hà ở điện Long An^[12] vào tháng 3, năm MậuMậu Tuất Thìn (tức ngày 31 tháng 3 năm 1028). Ông ở ngôi 19 năm, hưởng thọ 55 tuổi. Ông được táng ở Thọ Lăng, Thiên Đức phủ. Dâng miếu hiệu là Thái Tổ, thụy hiệu là Phụng Thiên Chí Lý Ứng Vận Tự Tại Thánh Minh Long Hiện Duệ Văn Anh Vũ Sùng Nhân Quảng Hiếu Thiên Hạ Thái Bình Khâm Minh Quảng Trạch Chương Minh Vạn Bang Hiển Ứng Phù Cảm Uy Chấn Phiên Man Duệ Mưu Thần Trợ Thánh Trị Tắc Thiên Đạo Chính Thần Vũ Hoàng Đế (奉天至理應運自在聖明龍見睿文英武崇仁廣孝天下太平欽明光宅章明萬邦顯應符感威震藩蠻睿謀神功聖治則天道政神武皇帝).

Nối ngôi

Khi Lý Thái Tổ vừa qua đời, việc tế táng lại chưa hoàn tất, thì ba hoàng tử Vũ Đức Vương, Dực Thánh Vương và Đông Chinh Vương cùng quân sĩ vây hãm thành, nhằm mục đích cướp ngôi Thái Tử.^[17] Được sự giúp đỡ của Lê Phụng Hiểu,^[18] Thái tử Lý Phật Mã lên nối ngôi, tức là vua Lý Thái Tông – vị vua thứ hai của nhà Lý.

Gia quyến

Cha: Hiển Khánh vương Lý Thuần An (顯慶王李淳安).
Mẹ: Minh Đức thái hậu Phạm thị (明德太后范氏).
Anh em:

Vũ Uy vương (武威王).
Dực Thánh vương (翊聖王). Có sách ghi là con trai.^[19]

Hậu phi: Thái Tổ lập 9 hoàng hậu, trong đó có một số người được sử ghi danh hiệu^[20]:

Linh Hiển hoàng hậu (靈顯皇后, ? – ?), tên là Lê Phất Ngân (黎佛銀), có thuyết là con của Lê Hoàn, là mẹ của Thái tử Lý Phật Mã^[21]^[22]^[23].
Tá Quốc hoàng hậu (佐國皇后).
Lập Nguyên hoàng hậu (立元皇后).
Lập Giáo hoàng hậu (立教皇后).

Còn lại đều không rõ tên họ.

Hậu duệ: Ít nhất 8 hoàng tử, 13 công chúa.

Thái Tông hoàng đế Lý Phật Mã [李佛瑪], còn có tên là Lý Đức Chính [李德政], Khai Thiên vương Hoàng thái tử (開天王皇太子), phong năm 1009. Mẹ Linh Hiển hoàng hậu.
Khai Quốc vương Lý Bồ [開國王李菩], phong năm 1013, ở phủ Trường Yên.
Đông Chinh vương Lý Lực [東征王李力], phong năm 1018.
Vũ Đức vương (武德王, ? – 1028). Khởi đầu loạn Tam vương, bị Lê Phụng Hiểu chém chết.
Uy Minh vương Lý Nhật Quang [李日光], còn có tên Lý Hoảng [李晃]. Theo《Việt Điện U Linh tập》, mẹ là Linh Hiển hoàng hậu.
An Quốc công chúa (安國公主), gả cho Đào Cam Mộc (陶甘沐).

Nhận định

Tượng Lý Thái Tổ và Lý Thái Tông ở đền Lý Bát Đế

Các sử gia phong kiến Việt Nam theo quan điểm Nho giáo có chê trách ông ở mặt quá sùng tín vào đạo Phật, chê trách cơ cấu tổ chức của triều đình ông không phù hợp với quan niệm của họ.

Sử gia Lê Văn Hưu phê bình trong Đại Việt sử ký:

“	Lý Thái Tổ lên ngôi mới được 2 năm, tông miếu chưa dựng, đàn xã tắc chưa lập mà trước đã dựng tám chùa ở phủ Thiên Đức, lại trùng tu chùa quán ở các lộ và độ cho làm tăng hơn nghìn người ở Kinh sư, thế thì tiêu phí của cải sức lực vào việc thổ mộc không biết chừng nào mà kể. Của không phải là trời mưa xuống, sức không phải là thần làm thay, há chẳng phải là vét máu mỡ của dân ư? Vét máu mỡ của dân có thể gọi là làm việc phúc chăng? Bậc vua sáng nghiệp, tự mình cần kiệm, còn lo cho con cháu xa xỉ lười biếng, thế mà Thái Tổ để phép lại như thế, chả trách đời sau xây tháp cao ngất trời, dựng cột chùa đá, điện thờ Phật, lộng lẫy hơn cung vua. Rồi người dưới bắt chước, có kẻ hủy thân thể, đổi lối mặc, bỏ sản nghiệp, trốn thân thích, dân chúng quá nửa làm sư sãi, trong nước chỗ nào cũng chùa chiền, nguồn gốc há chẳng phải từ đấy?	”
—sách này không còn, dẫn lại theo Đại Việt sử ký toàn thư.^[1]

Cũng trong Đại Việt sử ký, Lê Văn Hưu so sánh:

“	Có người hỏi: Lê Đại Hành với Lý Thái Tổ ai hơn? Thưa rằng: Kể về mặt trừ dẹp gian trong, đánh tan giặc ngoài, làm mạnh nước Việt ta, ra oai với người Tống thì Lý Thái Tổ không bằng Lê Đại Hành có công lao gian khổ hơn. Nhưng về mặt tỏ rõ ân uy, lòng người suy tôn, hưởng nước lâu dài, để phúc cho con cháu thì Lê Đại Hành không bằng Lý Thái Tổ lo tính lâu dài hơn. Thế thì Lý Thái Tổ hơn ư? Đáp: Hơn thì không biết, chỉ thấy đức của họ Lý dày hơn họ Lê, vì thế nên nói theo họ Lý.	”
—sách này không còn, dẫn lại theo Đại Việt Sử ký Toàn thư,^[11]

Sử thần Ngô Sĩ Liên soạn bộ Đại Việt sử ký toàn thư bình rằng:

“	Lý Thái Tổ dấy lên, trời mở điềm lành hiện ra ở vết cây sét đánh. Có đức tất có ngôi, bởi lòng người theo về, lại vừa sau lúc Ngọa Triều hoang dâm bạo ngược mà vua thì vốn có tiếng khoan nhân, trời thường tìm chủ cho dân, dân theo về người có đức, nếu bỏ vua thì còn biết theo ai! Xem việc vua nhận mệnh sâu sắc lặng lẽ, dời đô yên nước, lòng nhân thương dân, lòng thành cảm trời, cùng là đánh dẹp phản loạn, Nam Bắc thông hiếu, thiên hạ bình yên, truyền ngôi lâu đời, có thể thấy là có mưu lược của bậc đế vương. Duy có việc ham thích đạo Phật, đạo Lão là chỗ kém.	”
—Đại Việt Sử Ký Toàn Thư^[1].

Khâm định Việt sử Thông giám cương mục chính biên quyển thứ 2 nhận định:

“	Nhà Lý được nước, cũng không phải chính nghĩa cho lắm, nhưng đương buổi Lê Ngoạ Triều, lòng người lìa tan, sinh dân vô chủ, không về với Công Uẩn còn biết theo ai?	”
—Khâm định Việt sử Thông giám cương mục ^[13].

Vinh danh

Lý Thái Tổ và các vị vua nhà Hậu Lý được thờ ở đền Đô tỉnh Bắc Ninh. Hiện nay, có một ngôi đền thờ riêng ông được xây dựng từ vốn các công trình 1000 năm Thăng Long do Hà Nội kết hợp với Ninh Bình là Đền Vua Lý Thái Tổ đặt tại trung tâm khu di tích Cố đô Hoa Lư.

Nhiều địa phương lấy tên ông đặt cho một số đường phố: đường Lý Thái Tổ ở Bắc Ninh, phố Lý Thái Tổ ở Hà Nội, phố Lý Công Uẩn ở Hải Dương… Tại Hà Nội và Bắc Ninh đều có dựng tượng đài ông.

Tiến tới kỷ niệm 1000 năm Thăng Long, Ban Chỉ đạo quốc gia kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội và nhiều đơn vị đã lên kế hoạch làm phim về Lý Công Uẩn với quy mô lớn như các bộ phim Chiếu dời đô, Đường tới thành Thăng Long, người con của rồng,…

Năm 2004, một tượng đài Lý Thái Tổ được xây dựng tại trục đường Đinh Tiên Hoàng thuộc khu vực vườn hoa Chí Linh, Hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội theo mẫu của nhà điêu khắc Vi Thị Hoa, bằng đồng (nặng 14 tấn, cao 3,3 m) thuộc dạng công trình chào mừng kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội. Tuy nhiên, theo một số ý kiến cho rằng “tượng vua nước Nam nhìn lại giống… Tần Thủy Hoàng“, với trang phục giống của Tần Thủy Hoàng và “khi rời đô về Thăng Long Lý Thái Tổ mới 36 tuổi nhưng gương mặt vua Lý trong tượng như ngoài 60″ ^[24]. Bà Vi Thi Hoa cho biết là không có tài liệu vật thể nào về khuôn mặt, trang phục của Lý Thái Tổ và “Chúng tôi sáng tác mang tính ước lệ”^[24].

Tháng 8 năm 2011, chiếc tàu hộ tống mang tên lửa lớp Gepard 3.9 (Project 11661E) thứ hai của Hải quân nhân dân Việt Nam – HQ 012 – được đặt tên là Lý Thái Tổ.

Trong điện ảnh

Hình tượng Lý Công Uẩn đã được thể hiện qua nhiều bộ phim truyền hình và điện ảnh nhân dịp Đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội:

Xem thêm

Wikisource có các tác phẩm gốc nói đến hoặc của:

Lý Thái Tổ

Tài liệu tham khảo

Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về Lý Thái Tổ

Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục Chính Biên Quyển thứ I
ĐVSKTT quyển II – Kỷ Nhà Lý
Việt Nam Sử Lược, Chương IV: Nhà Lý (1010 – 1225), tác giả Lệ thần Trần Trọng Kim
Đại Việt Sử ký Toàn thư, Kỷ nhà Lý
Đại Việt sử lược, quyển nhị: vua Thái Tổ
Ngô Thì Sĩ (2011), Đại Việt sử ký tiền biên, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin

Chú thích

^ ^a ^ă ^â ^b ^c ^d Đại Việt sử ký toàn thư, Bản Kỷ Toàn Thư, Quyển 2, Kỷ nhà Lý, Mục Thái Tổ Hoàng đế.
^ ^a ^ă Hiện các nhà sử học vẫn còn chưa có kết luận cuối cùng về làng nào trong số các làng thuộc hương Cổ Pháp là quê hương của Lý Công Uẩn. Nhà sử học Nguyễn Quang Ngọc có trích dẫn các nghiên cứu của nhà sử học Trần Quốc Vượng cho rằng quê cha của Lý Công Uẩn là làng Dương Lôi. Ngày nay ở đây vẫn còn đền thờ 8 vị vua nhà Lý. Làng có 8 giáp, mỗi giáp thờ 1 vị vua nhà Lý. Trần Quốc Vượng cũng xác định rằng mộ của Hiển Khánh Vương, cha của Lý Công Uẩn, nằm tại khu Rừng Miễu, làng Dương Lôi. Còn quê mẹ Lý Công Uẩn, cũng theo Nguyễn Quang Ngọc trích dẫn bia Lý gia linh thạch tại chùa Tiêu, là xã Hoa Lâm, Đông Ngàn, phủ Từ Sơn xưa (nay thuộc xã Mai Lâm, huyện Đông Anh, Hà Nội). Khu Thọ Lăng (là nơi chôn cất các vua nhà Lý) xưa là nơi cả 3 làng Đình Bảng, Dương Lôi, và Đại Đình được giao chăm sóc, mới chỉ thuộc về địa phận của làng Đình Bảng khoảng 100 năm nay. (Nguyễn Quang Ngọc, Góp phần nhận diện lại quê hương Nhà Lý, tham luận tại hội thảo “Những phát hiện khảo cổ học mới ở Đông Anh (Hà Nội) và vấn đề quê hương nhà Lý”, Hà Nội, 27 tháng 12 năm 2008.)
^ Châu là đơn vị hành chính thời Lý như cấp huyện hiện nay. Châu Cổ Pháp tương ứng với vùng Từ Sơn, Tiên Du bây giờ. Hương Diên Uẩnkhông rõ là nơi nào trong châu Cổ Pháp.
^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, Bản kỷ, quyển II, Kỷ nhà Lý, Thái Tổ hoàng đế, trang 240 chép: “Thái Tổ hoàng đế, họ Lý, tên húy là Công Uẩn, người châu Cổ Pháp Bắc Giang, mẹ họ Phạm, đi chơi chùa Tiêu Sơn cùng với người thần giao hợp rồi có chửa, sinh vua ngày 12 tháng Hai năm Giáp Tuất (974), niên hiệu Thái Bình năm thứ 5 thời Đinh. Lớn lên làm quan nhà Lê, thăng đến chức Điện tiền chỉ huy sứ. Khi Ngọa Triều băng, tự lập làm vua… là người khoan thứ nhân từ, tinh tế hòa nhã có lượng đế vương. Song chưa làm sáng chính học, lại ưa thích dị đoan, bị lụy vì chuyện đó.“
^ Đại Việt sử ký tiền biên, bản kỷ, quyển II, trang 192 chép rằng: “Theo bài Tiêu Sơn tự ký thì Thái hậu cảm thụ tinh con khỉ bạch mà sinh ra vua ở chùa này, sư Vạn Hạnh đưa về nuôi. Theo ngoại truyện thì: mẹ vua năm 20 tuổi, do nghèo túng lam lũ không có chồng, nương tựa vào vị sa môn già ở chùa Ứng Thiên cho làm việc nấu bếp, đêm đêm dậy đồ xôi. Một hôm bà ngủ quên, lửa tắt, sa môn vô tình chạm phải, giật mình tỉnh dậy thấy lòng xáo trộn rồi có thai, bị sa môn đuổi đi, bà vào chùa khác, đủ tháng thì sinh ra vua… Vua lúc bé thông minh, vẻ người tuấn tú khác thường, khi 7 tuổi Khánh Văn gửi nhờ sư Vạn Hạnh ở chùa Lục Tổ dạy cho học“.
^ NGỌC PHẢ CÁC VUA TRIỀU LÊ, Trần Bá Chí, đăng trên Báo Hán Nôm của VIỆN NGHIÊN CỨU HÁN NÔM – VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM, năm 2010
^ Đại Việt Sử ký Toàn thư Bản kỷ, quyển II, Kỷ nhà Lý, Thái Tổ hoàng đế
^ Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Chính biên quyển 2
^ Ngô Thì Sĩ, sách đã dẫn, tr 225
^ Ngô Thì Sĩ, sách đã dẫn, tr 223
^ ^a ^ă Đại Việt Sử ký Toàn thư, Bản kỷ, Kỷ nhà Lê, Đại Hành hoàng đế
^ ^a ^ă ^â ^b ^c ^d ^đ Đại Việt sử lược: Quyển nhị: Vua Thái Tổ
^ ^a ^ă Khâm Định Việt sử Thông giám Cương mục, Chính biên, quyển II
^ Đại Việt sử ký toàn thư, Bản Kỷ Toàn Thư, Quyển 1, Kỷ nhà Lê, Mục Ngọa Triều Hoàng đế.
^ Chiếu dời đô có đoạn: Thế mà hai nhà Đinh, Lê lại theo ý riêng, coi thường mệnh trời, không noi theo việc cũ Thương Chu, cứ chịu yên đóng đô nơi đây, đến nỗi thế đại không dài, vận số ngắn ngủi, trăm họ tổn hao, muôn vật không hợp. Trẫm rất đau đớn, không thể không dời, theo nản dịch của Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, in trong Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà Xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1993.
^ ĐVSKTT Mùa thu, tháng 7, Thuận Thiên năm thứ 1 [1010], Xuống chiếu phát tiền kho 2 vạn quan, thuê thợ làm chùa ở phủ Thiên Đức, tất cả 8 sở, đều dựng bia ghi công”
^ ^a ^ă Việt Nam Sử Lược, Chương IV: Nhà Lý (1010 – 1225)
^ Theo Việt Nam Sử Lược, “Bấy giờ các quan là bọn Lý nhân Nghĩa xin Thái-tử cho đem quân ra thành quyết được thua một trận. Khi quân của Thái tử và quân các vương đối trận, thì quan Võ-vệ tướng-quân là Lê phụng Hiểu rút gươm ra chỉ vào Võ-đức-vương mà bảo rằng: “Các người dòm-ngó ngôi cao, khinh-dể tự-quân, trên quên ơn Tiên-đế, dưới trái nghĩa tôi con, vậy Phụng Hiểu xin dâng nhát gươm này!” Nói xong chạy xông vào chém Võ-đức-vương ở trận tiền. Quân các vương trông thấy sợ-hãi bỏ chạy cả. Dực-thánh-vương và Đông-chinh-vương cũng phải chạy trốn.”
^ [ĐVSKTT ghi: Soát lại việc Lý Công Uẩn phong tước ghi tại đây, ngờ toàn thư chép sót về người được phong là Dực Thánh Vương. Đại Việt sử lược (q.2, tờ 2b) ghi vua phong “cho anh làm Vũ Uy Vương, phong cho em làm Dực Thánh Vương”. Cương mục (CB2, 8a) không thấy dẫn Đại Việt sử lược, nhưng dẫn Nam Thiên trung nghĩa lục (của Phạm Phi Kiến) nói Dực Thánh Vương là con thứ của Lý Thái Tổ. Phối hợp cả Toàn thư ghi tại đây là Đại Việt sử lược, ngờ Cương mục chú nhầm.]
^ Lý Thái Tổ có đến…9 bà Hoàng hậu, PV – Báo Phụ nữ, ngày 06/06/2011
^ Sử không xác định bà có phải chính là một trong 3 người có danh hiệu Tá Quốc, Lập Nguyên và Lập Giáo hay không
^ 4 đền, chùa cầu duyên linh thiêng nức tiếng gần xa – 3. Chùa Duyên Ninh, Kim Giang, Tờ báo Công ty cổ phần truyền thông Việt Nam, ngày 09-02-2011
^ Vua Lý Thái Tổ làm rể vua Lê Đại Hành, Lê Thái Dũng, Bảo tàng lịch sử Việt Nam, 13/09/2011
^ ^a ^ă Khó khởi công xây dựng tượng đài Lý Thái Tổ vào dịp 10/10

Liên kết ngoài

Lý Thái Tổ

Thể loại:

Xuân qua , Hạ tới. Chúc mừng Năm mới 2016 vui khỏe hạnh phúc

Chaongaymoi

Hoàng Kim Bài viết mới trên TÌNH YÊU CUỘC SỐNG
CNM365, ngày mới nhất bấm vào đây cập nhật mỗi ngày

Phim & Video yêu thích

Vincent van Gogh – The story
Giovanni Marradi – Garden of Dreams

KimYouTube

Trở về trang chính
Hoàng Kim Ngọc Phương Nam Thung dung Dạy và học Cây Lương thực Dạy và Học Tình yêu cuộc sống Kim on LinkedIn Kim on Facebook Kim on Twitter

Chào ngày mới 30 tháng 3

Posted on 29.03.2015 by HoangKim, NgocphuongNam

Phản hồi

CNM365. Chào ngày mới 30 tháng 3. Wikipedia Ngày này năm xưa. Năm 1258 – Trần Thái Tông nhượng lại hoàng vị triều Trần ở Việt Nam cho Thái tử Trần Hoảng là Trần Thánh Tông. Thái Tông trở thành Thái thượng hoàng. Năm 1023 – ngày sinh Lý Thánh Tông, Hoàng đế thứ 3 của nhà Lý, Việt Nam (mất năm 1072). Năm 1853 – ngày sinh Vincent van Gogh, họa sĩ người Hà Lan (mất năm 1890)

30 tháng 3

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Ngày 30 tháng 3 là ngày thứ 89 (90 trong năm nhuận) trong lịch Gregory. Còn 276 ngày trong năm.

« Tháng 3 năm 2015 »
CN	T2	T3	T4	T5	T6	T7
1	2	3	4	5	6	7
8	9	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30	31

Mục lục

Sự kiện

1258 – Trần Thái Tông nhượng lại hoàng vị triều Trần ở Việt Nam cho Thái tử Trần Hoảng, Thái Tông trở thành Thái thượng hoàng.
1867 – Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ William H. Seward đàm phán để mua Alaska bằng 7,2 tỷ Mỹ kim từ Đế quốc Nga.
1912 – Quốc vương Abdelhafid ký Hiệp ước Fez, làm Maroc thành chế độ bảo hộ của Pháp.
1940 – Đệ Nhị Thế Chiến: Uông Tinh Vệ được Đế quốc Nhật Bản bổ nhiệm làm lãnh đạo của chính phủ thân Nhật ở Trung Quốc.
1856 – Chiến tranh Krym giữa Nga và liên quân Ottoman–Anh–Pháp–Sardegna kết thúc theo hiệp định hòa bình ký kết tại Paris.
1964 – Trò chơi truyền hình Jeopardy! được chiếu lần đầu tiên, Jeopardy được trình chiếu ban ngày trên hệ thống truyền hình NBC.
1972 – Chiến tranh Việt Nam: Chiến dịch Xuân – Hè 1972 bắt đầu sau khi quân đội Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa băng qua khu phi quân sự của Việt Nam Cộng Hòa.
1981 – Tổng thống Hoa Kỳ Ronald Reagan, thư ký báo chí James Brady và hai tòng viên bị John Hinckley, Jr. bắn. Đạn xuyên vào phổi Reagan, chỉ cách tim vài phân. Trên bàn mổ, Reagan đùa với bác sĩ giải phẫu “Tôi hy vọng các ông đều theo đảng Cộng Hòa…”
1981 – John Hinckley, Jr. bắn Tổng thống Hoa Kỳ Ronald Reagan và ba người khác bị thương với mục đích làm nữ diễn viên Jodie Foster cảm kích.

Sinh

1023 – Lý Thánh Tông, Hoàng đế thứ 3 của nhà Lý, Việt Nam (m. 1072)
1135 – Maimonedes, nhà triết học (m. 1204)
1640 – John Trenchard, chính khách người Anh (m. 1695)
1746 – Francisco Goya, họa sĩ người Tây Ban Nha (m. 1828)
1750 – John Stafford Smith, nhà soạn nhạc người Anh (m. 1836)
1820 – Anna Sewell, tác gia người Anh (m. 1878)
1844 – Paul Verlaine, nhà thơ người Pháp (m. 1896)
1853 – Vincent van Gogh, họa sĩ người Hà Lan (m. 1890)
1864 – Franz Oppenheimer, nhà xã hội học người Đức (m. 1943)
1880 – Sean O’Casey, nhà viết kịch người Ireland (m. 1964)
1892 – Fortunato Depero, nghệ sĩ người Ý (m. 1960)
1892 – Erhard Milch, nguyên soái người Đức (m. 1972)
1895 – Jean Giono, tác gia người Pháp (m. 1970)
1902 – Brooke Astor, người làm việc thiện người Mỹ (m. 2007)
1903 – Countee Cullen, nhà thơ người Mỹ (m. 1946)
1903 – Joy Ridderhof, người truyền giáo người Mỹ (m. 1984)
1904 – Ripper Collins, vận động viên bóng chày (m. 1970)
1905 – Albert Pierrepoint, Executioner người Anh (m. 1992)
1910 – Józef Marcinkiewicz, nhà toán học (m. 1940)
1913 – Marc Davis, họa sĩ phim hoạt hình người Mỹ (m. 2000)
1913 – Frankie Laine, ca sĩ người Mỹ (m. 2007)
1913 – Censu Tabone, tổng thống Malta
1914 – Sonny Boy Williamson I, nhạc sĩ người Mỹ (m. 1948)
1922 – Turhan Bey, diễn viên Thổ Nhĩ Kỳ
1923 – Milton Acorn, nhà thơ người Canada (m. 1986)
1926 – Ingvar Kamprad, chủ doanh nghiệp người Thụy Điển
1926 – Werner Torkanowsky, người chỉ huy dàn nhạc người Đức (m. 1992)
1927 – Peter Marshall, người dẫn chương trình trò chơi người Mỹ
1928 – Robert Badinter, chính khách người Pháp
1929 – Richard Dysart, diễn viên người Mỹ
1930 – John Astin, diễn viên người Mỹ
1930 – Rolf Harris, nghệ sĩ, người dẫn chuyện giải trí người Úc
1932 – Ted Morgan, nhà văn Thụy Sĩ
1933 – Jean-Claude Brialy, diễn viên, người đạo diễn người Pháp (m. 2007)
1935 – Willie Galimore, cầu thủ bóng đá người Mỹ (m. 1964)
1937 – Warren Beatty, diễn viên, người đạo diễn người Mỹ
1940 – Jerry Lucas, cầu thủ bóng rổ người Mỹ
1941 – Wasim Sajjad, tổng thống Pakistan
1941 – Bob Smith, Mỹ chính khách nguyên
1945 – Eric Clapton, nghệ sĩ đàn ghita, ca sĩ người Anh
1948 – Mervyn King, nhà kinh tế học người Anh
1949 – Naomi Sims, thời trang người mẫu, nữ doanh nhân người Mỹ
1949 – Liza Frulla, chính khách Quebec
1950 – Robbie Coltrane, diễn viên, diễn viên hài người Scotland
1951 – Yves Séguin, chính khách Quebec
1952 – Peter Knights, cầu thủ bóng đá, huấn luyện viên người Úc
1953 – Cydney Bernard, nhà sản xuất phim người Mỹ
1955 – Randy VanWarmer, ca sĩ, người sáng tác bài hát người Mỹ (m. 2004)
1956 – Bill Butler, chính khách người Scotland
1957 – Paul Reiser, diễn viên người Mỹ
1958 – Maurice LaMarche, diễn viên lồng tiếng người Canada
1959 – Sabine Meyer, Clarinetist người Đức
1961 – Doug Wickenheiser, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Canada (m. 1999)
1962 – Bil Dwyer, diễn viên người Mỹ
1963 – Eli-Eri Moura, nhà soạn nhạc, người chỉ huy dàn nhạc người Brasil
1964 – Tracy Chapman, ca sĩ người Mỹ
1964 – Vlado Bozinovski, nguyên cầu thủ bóng đá người Úc
1964 – Dave Ellett, vận động viên khúc côn cầu người Canada
1964 – Ian Ziering, diễn viên người Mỹ
1965 – Piers Morgan, nhà báo người Anh
1966 – Efstratios Grivas, cờ vua đại kiện tướng, tác gia người Hy Lạp
1967 – Christopher Bowman, vận động viên trượt băng nghệ thuật người Mỹ (m. 2008)
1968 – Donna D’Errico, nữ diễn viên, người mẫu, người Mỹ
1968 – Celine Dion, ca sĩ người Canada
1971 – Mark Consuelos, diễn viên người Mỹ
1972 – Mili Avital, nữ diễn viên người Israel
1973 – Jan Koller, cầu thủ bóng đá người Séc
1973 – Matthew Pritchard, diễn viên đóng thế Wales
1975 – Bahar Soomekh, nữ diễn viên người Mỹ
1976 – Ty Conklin, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Mỹ
1976 – Obadele Thompson, vận động viên người Barbados
1978 – Chris Paterson, cầu thủ bóng bầu dục người Scotland
1979 – Norah Jones, ca sĩ, nghệ sĩ dương cầm người Mỹ
1979 – Simon Webbe, ca sĩ người Anh
1980 – Ricardo Osorio, cầu thủ bóng đá người Mexico
1980 – Yalin, ca sĩ, người sáng tác bài hát Thổ Nhĩ Kỳ
1982 – Jason Dohring, diễn viên người Mỹ
1983 – Jérémie Aliadière, cầu thủ bóng đá người Pháp
1983 – Zach Gowen, đô vật Wrestling chuyên nghiệp người Mỹ
1983 – Scott Moffatt, ca sĩ, người sáng tác bài hát người Canada
1983 – Davis Romero, vận động viên bóng chày người Panama
1984 – Mario Ancic, vận động viên quần vợt người Croatia
1986 – Beni Arashiro, ca sĩ người Nhật Bản
1986 – Sergio Ramos, cầu thủ bóng đá người Tây Ban Nha

Mất

1526 – Konrad Mutian, nhà nhân văn học người Đức (s. 1471)
1559 – Adam Ries, nhà toán học người Đức (s. 1492)
1587 – Ralph Sadler, chính khách người Anh (s. 1507)
1662 – François le Métel de Boisrobert, nhà thơ người Pháp (s. 1592)
1707 – Vauban, kiến trúc sư người Pháp (s. 1633)
1764 – Pietro Locatelli, nhà soạn nhạc người Ý (s. 1695)
1783 – William Hunter, nhà giải phẫu học người Scotland (s. 1718)
1842 – Elisabeth Vigee-Lebrun, họa sĩ người Pháp (s. 1755)
1879 – Thomas Couture, họa sĩ, giáo viên người Pháp (s. 1815)
1886 – Joseph-Alfred Mousseau, chính khách người Pháp (s. 1838)
1912 – Karl May, tác gia người Đức (s. 1842)
1925 – Rudolf Steiner, nhà triết học người Áo (s. 1861)
1936 – Conchita Supervía, ca sĩ nhạc kịch người Tây Ban Nha (s. 1895)
1943 – Jan Bytnar, nhà hoạt động người Ba Lan (s. 1921)
1943 – Maciej Aleksy Dawidowski, nhà hoạt động người Ba Lan (s. 1920)
1949 – Friedrich Bergius, nhà hóa học, giải thưởng Nobel người Đức (s. 1884)
1950 – Léon Blum, thủ tướng người Pháp (s. 1872)
1959 – Daniil Andreev, nhà văn, người thần bí người Nga (s. 1906)
1965 – Philip Showalter Hench, thầy thuốc, giải Nobel Sinh lí và Y khoa người Mỹ (s. 1896)
1966 – MaxParrish, nghệ sĩ người Mỹ (s. 1870)
1966 – Newbold Morris, chính khách người Mỹ (s. 1902)
1967 – Jean Toomer, nhà văn người Mỹ (s. 1894)
1968 – Bobby Driscoll, diễn viên người Mỹ (s. 1937)
1970 – Heinrich Brüning, Đức Chancellor (s. 1885)
1977 – Abdel Halim Hafez, ca sĩ, diễn viên Ai Cập (s. 1929)
1980 – Tôn Đức Thắng, nhà cách mạng Việt Nam (s. 1888)
1981 – DeWitt Wallace, nhà xuất bản người Mỹ (s. 1889)
1984 – Karl Rahner, nhà thần học người Đức (s. 1904)
1986 – James Cagney, diễn viên người Mỹ (s. 1899)
1988 – Edgar Faure, chính khách người Pháp (s. 1908)
2003 – Michael Jeter, diễn viên người Mỹ (s. 1952)
2003 – Valentin Pavlov, thủ tướng người Liên Xô (s. 1937)
2004 – Alistair Cooke, nhà báo người Anh (s. 1908)
2004 – Hubert Gregg, phát thanh viên truyền thanh người Anh (s. 1914)
2004 – Michael King, sử gia người New Zealand (s. 1945)
2004 – Timi Yuro, ca sĩ người Mỹ (s. 1940)
2005 – Emil Dimitrov, ca sĩ người Bulgaria (s. 1940)
2005 – Robert Creeley, nhà thơ người Mỹ (s. 1926)
2005 – Milton Green, vận động viên người Mỹ (s. 1913)
2005 – Fred Korematsu, nhà đấu tranh cho nhân quyền người Mỹ (s. 1919)
2005 – O. V. Vijayan, tác gia, người vẽ tranh biếm hoạ Ấn Độ (s. 1930)
2005 – Derrick Plourde, nhạc công đánh trống người Mỹ (s. 1971)
2006 – Red Hickey, bóng đá huấn luyện viên người Mỹ (s. 1917)
2008 – Richard Lloyd, người lái xe đua (s. 1945)

Ngày lễ và kỷ niệm

Ngày Quốc thổ (người Palestine).

Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về 30 tháng 3

Tham khảo

Thể loại:

Trần Thánh Tông

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Trần Thánh Tông

Hoàng đế Việt Nam (chi tiết…)

Hoàng đế nhà Trần

Trị vì

1258 – 1279

Tiền nhiệm

Trần Thái Tông

Thái thượng hoàng

Hiển Nghiêu Thái thượng hoàng đế

Kế nhiệm

Trần Nhân Tông

Thông tin chung

Thê thiếp

Thiên Cảm hoàng hậu

Hậu duệ

[hiện]Hậu duệ

Tên thật

Trần Hoảng (陳晃)

Niên hiệu

Thiệu Long (紹隆; 1258 – 1272)
Bảo Phù (寶符; 1273 – 1278)

Thụy hiệu

Hiến Thiên Thể Đạo Huyền Công Thịnh Đức Nhân Minh Văn Vũ Tuyên Hiếu hoàng đế
憲天體道玄功盛德仁明文武宣孝皇帝

Miếu hiệu

Thánh Tông (聖宗)

Triều đại

Nhà Trần

Thân phụ

Trần Thái Tông

Thân mẫu

Hiểu Từ Thuận Thiên Hoàng hậu Lý Thị

Sinh

12 tháng 10, 1240
Thăng Long

Mất

3 tháng 7, 1290 (49 tuổi)
Nhân Thọ cung, Thăng Long

An táng

Dụ Lăng

Tôn giáo

Phật giáo

Trần Thánh Tông (chữ Hán: 陳聖宗; 12 tháng 10, 1240 – 3 tháng 7, 1290) là vị Hoàng đế thứ 2 của nhà Trần, ở ngôi từ năm 1258 đến 1278 và làm Thái thượng hoàng từ năm 1278 cho đến khi qua đời.

Ông là một vị Hoàng đế tài năng, có công rất lớn trong công cuộc xây dựng Đại Việt trở nên hưng thịnh. Dưới triều đại của ông, nước Đại Việt thái bình và quân Nguyên Mông tạm thời không sang xâm lược nữa, tạo điệu kiện phát triển lực lượng hùng mạnh^[1]. Không những đẩy mạnh chính sách phát triển kinh tế và giáo dục, ông đã thực hiện chính sách đối ngoại khôn khéo, nhưng cương quyết, đề cao quyền lợi của Đại Việt chứ quyết không để cho người Nguyên sang thôn tính.^[2] Trong thời gian làm Thái thượng hoàng, ông đã cùng với con trai là Nhân Tông hoàng đế lãnh đạo quân sĩ giành chiến thắng trong hai cuộc chiến cuối cùng chống lại quân đội nhà Nguyên.

Ông nổi tiếng là vị Hoàng đế có lòng thương dân và đặc biệt thân thiết với anh em trong Hoàng tộc, điều mà trước nay và sau này hầu như không có^[1]. Ngoài ra, ông rất giỏi về thơ văn, cũng rất sùng Phật giáo, thường hay sáng tác thơ ca hoặc những bài đệ về thiền, một số tác phẩm như Di hậu lục (“Chép để lại cho đời sau”), Thiền tông liễu ngộ (“Bài ca giác ngộ Thiền tông”), Trần Thánh Tông thi tập (“Tập thơ Trần Thánh Tông”),…nhưng hầu hết đều đã thất lạc, chỉ còn lưu lại 6 bài thơ chép rải rác trong Việt âm thi tập và Đại Việt sử ký toàn thư.

Mục lục

Thân thế

Ông tên thật là Trần Hoảng (陳晃) (sách Việt Sử Toàn Thư chép là Khoán)^[3] là con trai thứ, nhưng mà là con trưởng dòng đích của Thái Tông Nguyên Hiếu hoàng đế và bà Hiển Từ Thuận Thiên hoàng hậu Lý thị.

Ông sinh ngày 25 tháng Chín âm lịch, năm Thiên Ứng Chính Bình thứ 9 (tức 12 tháng 10 năm 1240) và ngay lập tức được lập làm Đông cung thái tử. Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư, trước khi Hiển Từ Thuận Thiên Hoàng thái hậu mang thai ông, Thái Tông hoàng đế nằm mơ thấy Thượng Đế trao tặng bà một thanh gươm báu.^[4]

Trong cuộc Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 1, vào ngày 24 tháng 12 năm 1257 (năm Nguyên Phong thứ bảy), Thái tử Hoảng cùng với Thái Tông ngự lâu thuyền mà kéo quân đến Đông Bộ Đầu, đập tan tác quân Nguyên Mông trong trận đánh ở đây, buộc họ phải rút chạy và chấm dứt cuộc xâm lược Đại Việt.^[4]

Trị vì

Ngày 24 tháng Hai niên hiệu Nguyên Phong thứ 8 (tức 30 tháng 3 năm 1258), Trần Thái Tông nhường ngôi cho Thái tử Trần Hoảng, về Bắc cung làm Thái thượng hoàng, mong muốn ông sẽ nắm thêm về đường lối trị quốc và mai này các anh em của ông sẽ cùng chung sống hòa đồng với nhau.^[5].

Trần Thánh Tông lên ngôi, đổi niên hiệu là Thiệu Long (紹隆), xưng làm Nhân Hoàng (仁皇), tôn Thái Tông Thượng hoàng đế là Hiển Nghiêu Thánh Thọ Thái Thượng Hoàng Đế^[4].

Ông ở ngôi 21 năm, đất nước được yên trị^[6]. Ông còn nổi tiếng là một vị hoàng đế nhân hậu, hòa ái đối với mọi người từ trong ra ngoài.^[7] Ông thường nói rằng:

Thiên hạ là của ông cha để lại, nên để anh em cùng hưởng phú quý chung.^[5]

Do vậy, trong nội cung khi ăn uống nô đùa không có phân tôn ti trật tự, các hoàng thân trong nội điện thường ăn chung một cỗ và cùng ngủ trên một giường với nhau, rất là đầm ấm, chỉ lúc nào có việc công, hay buổi chầu, thì mới phân thứ tự theo lẽ phép^[5].

Đối nội

Ông cũng quan tâm tới giáo dục, Trần Ích Tắc, em trai Thánh Tông nổi tiếng là một người hay chữ trong nước nên được cử ra mở trường dạy học để các văn sĩ học tập. Danh nho Mạc Đĩnh Chi, người đỗ trạng nguyên đời Trần Anh Tông sau này cũng học ở trường ấy^[5].

Nhân sự cũng được thay đổi trong thời Thánh Tông. Bấy giờ Đặng Kế (鄧薊) làm Hàn lâm viện học sĩ, Đỗ Quốc Tá (杜國佐) làm Trung thư sảnh trung thư lệnh, đều là nho sĩ văn học. Theo chế độ cũ, không phải là nội nhân (hoạn quan) thì không được làm hành khiển, chưa bao giờ dùng nho sĩ văn học. Bắt đầu từ đây, nho sĩ văn học mới giữ được quyền bính, cũng là dấu hiệu của Nho giáo đang bắt đầu có ảnh hưởng mạnh trong bộ máy nhà nước.

Vào năm Nhâm Tuất, niên hiệu Thiệu Long thứ năm (1262), Trần Thánh Tông xuống lệnh cho quan quân chế tạo vũ khí và đúc thuyền. Tại chín bãi phù sa ở sông Bạch Hạc, Lục quân và Thủy quân nhà Trần đã tổ chức tập trận. Vào tháng Chín (âm lịch) năm ấy, ông truyền lệnh cho rà soát ngục tù, và thẳng tay xử lý những kẻ đã đầu hàng quân xâm lược Nguyên trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông lần thứ nhất thời Nguyên Phong.^[4]

Ông còn cho Lê Văn Hưu tiếp tục biên soạn sách Đại Việt sử ký. Lê Văn Hưu đã làm được bộ sử sách gồm 30 quyển, chép từ đời Triệu Vũ Vương đến Lý Chiêu Hoàng. Việc biên tập bộ sử này được khởi đầu từ đời vua Thái Tông, đến năm Nhâm Thân (1271) đời Thánh Tông mới xong^[5].

Trần Thánh Tông cho phép vương hầu, phò mã họp các dân nghèo để khẩn hoang^[6]. Vương hầu có điền trang bắt đầu từ đây.

Nhà vua xuống chiếu kén chọn văn học sĩ xung vào quan ở Quán và Các, Đặng Kế được kén làm Hàn Lâm Học sĩ, liền được thăng chức Trung Thư. Theo quy chế cũ: không phải người trong họ vua thì không được làm chức Hành khiển. Những người văn học được giữ quyền binh bắt đầu từ đây.

Đổi ngoại

Quan hệ với Nam Tống

Năm 1258, Trần Thánh Tông sai sứ sang Nam Tống báo việc lên ngôi và được phong làm An Nam quốc vương^[5]. Sau đó dù Nam Tống đã suy yếu trước sự uy hiếp của Mông Cổ, ông vẫn giữ quan hệ.

Để giữ tình bang giao với Đại Việt, khi Thánh Tông sai sứ mang đồ cống sang, vua Tống cũng tặng lại các sản vật của Trung Quốc như chè, đồ sứ, tơ lụa; không những gửi cho Thánh Tông mà còn tặng cả sứ giả. Việc duy trì quan hệ với Nam Tống ngoài ý nghĩa giao hảo nước lớn còn nhằm mục đích nắm tình hình phương bắc^[8].

Sau này Nam Tống bị nhà Nguyên đánh bại, phải rút vào nơi hiểm yếu, từ đó mới không còn qua lại với Đại Việt. Nhiều quan lại và binh sĩ Tống không thần phục người Mông đã sang xin nương nhờ Đại Việt. Trần Thánh Tông tiếp nhận họ, ban cho chức tước và cử người quản lý.

Quan hệ với Nguyên Mông

Vào năm Tân Dậu 1261, niên hiệu Thiệu Phong thứ tư, ông được vua Mông Cổ phong làm An Nam Quốc Vương, lại được trao cho 3 tấm gấm tây cùng với 6 tấm gấm kim thục.^[4] Trần Thánh Tông duy trì lệ cống nhà Nguyên 3 năm 1 lần, mỗi lần đều phải cống nho sĩ, thầy thuốc, thầy bói và thợ thuyền mỗi hạng ba người, cùng với các sản vật như là sừng tê, ngà voi, đồi mồi, châu báu…

Vua Mông Cổ lại đặt chức quan Darughachi tại Đại Việt để đi lại giám trị các châu quận Đại Việt. Ý Mông Cổ muốn tìm hiểu nhân vật, tài sản Đại Việt để liệu đường mà đánh chiếm.

Thánh Tông bề ngoài tuy vẫn chịu thần phục, nhưng ông biết ý đồ của vua Mông, nên tiếp tục luyện binh dụng võ để phòng chiến tranh. Ông cho tuyển đinh tráng các lộ làm lính, phân quân ngũ ra làm quân và đô, bắt phải luyện tập luôn.

Từ năm 1271, Hốt Tất Liệt đặt quốc hiệu là Nguyên, trong lúc bình định nốt miền nam Trung Quốc muốn dụ vua Đại Việt sang hàng phục, để khỏi cần động binh. Cứ vài năm, Mông Cổ lại cho sứ sang sách nhiễu Đại Việt và dụ vua An Nam sang chầu, nhưng vua Trần lấy cớ thoái thác.

Năm 1272, hoàng đế nhà Nguyên cho sứ sang lấy cớ tìm cột đồng trụ của Mã Viện trồng ngày trước, nhưng vua Thánh Tông sai quan sang nói rằng: cột ấy lâu ngày mất đi rồi, không biết đâu mà tìm nữa.^[2] Vua Nguyên bèn thôi không hỏi nữa.

Năm 1275 Trần Thánh Tông sai sứ sang nói với hoàng đế nhà Nguyên rằng:

Nước Nam không phải là nước Mường mán mà đặt quan giám trị, xin đổi quan Đại-lỗ-hoa-xích làm quan Dẫn tiến sứ.

Vua nhà Nguyên không cho, lại bắt vua Trần sang chầu. Thánh tông cũng không chịu. Từ đấy vua nhà Nguyên thấy dùng ngoại giao để khuất phục nhà Trần không được, quyết ý cử binh sang đánh Đại Việt. Nguyên Thế Tổ cho quan ở biên giới do thám địa thế Đại Việt, Trần Thánh Tông cũng đặt quan quân phòng bị.

Theo sách “Các triều đại Việt Nam” của Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng, “Nhìn chung, vua Trần Thánh Tông thực hiện chính sách ngoại giao mềm dẻo nhưng rất kiên quyết, chằm bảo vệ danh dự của Tổ quốc, ngăn chặn từ xa mọi sự dòm ngó, tạo sự xâm lược của nhà Nguyên.“^[2] Tuy nhiên, sau khi nhà Nguyên diệt Nam Tống (1279), Đại Việt càng đứng trước nguy cơ bị xâm lăng từ đế quốc khổng lồ này.

Quan hệ với Trần Quốc Khang

Tĩnh Quốc đại vương Trần Quốc Khang, trên danh nghĩa là con trưởng của Thái Tông Nguyên Hiếu hoàng đế, nhưng thực ra là con trai của An Sinh đại vương Trần Liễu cùng Hiển Từ Thuận Thiên hoàng hậu. So với những người con còn lại của Thái Tông, tuy là con trưởng nhưng Quốc Khang học vấn tầm thường, xuất thân lại đặc biệt nne6 chịu mọi sự suy xét trong hoàng tộc.

Sử cũ kể lại, có lần Thánh Tông cùng với người anh cả là Trần Quốc Khang chơi đùa trước mặt Thái thượng hoàng. Thượng hoàng mặc áo bông trắng, Quốc Khang múa kiểu người Hồ, Thượng hoàng bèn cởi áo ban cho. Vua Thánh Tông thấy vậy cũng múa kiểu người Hồ để đòi thưởng áo bông. Quốc Khang bèn nói:^[1]

Quý nhất là ngôi vua, tôi đã không tranh với chú hai rồi. Nay đức chí tôn cho tôi thứ nhỏ mọn này mà chú hai cũng muốn cướp sao?

Thượng hoàng Thái Tông cười nói với Quốc Khang:^[1]

Vậy ra con coi ngôi vua cũng chỉ như cái áo choàng này thôi à?

Thái Tông khen Quốc Khang, rồi ban áo cho Khang. Trong Hoàng gia, cha con, anh em hòa thuận không xảy ra xích mích.^[1] Vào tháng 9 năm 1269, niên hiệu Thiệu Long thứ 12, ông phong Quốc Khang làm Vọng Giang phiêu kỵ Đô thượng tướng quân^[4]. Một lần khác, vào mùa xuân năm 1270, niên hiệu Thiệu Long năm thứ 13, Quốc Khang xây vương phủ hoành tráng tại Diễn Châu, Thánh Tông bèn cho người đến xem. Hoảng sợ, Quốc Khang đành phải dựng tượng Phật tại nơi này – sau trở thành chùa Thông.^[9]

Thái thượng hoàng

Năm 1277, thượng hoàng Trần Thái Tông mất. Mùa đông ngày 22 tháng Mười âm lịch năm sau (tức 8 tháng 11 năm 1278), Trần Thánh Tông nhường ngôi cho con trai là Thái tử Trần Khâm – tức là vua Trần Nhân Tông – lên làm Thái thượng hoàng, với tôn hiệu là Quang Nghiêu Từ Hiếu Thái Thượng Hoàng Đế (光尧慈孝太上皇帝). Ông về ở Bắc cung rồi đi tu, nghiên cứu Phật học, viết sách.

Trên danh nghĩa là Thái thượng hoàng, nhưng Trần Thánh Tông vẫn tham gia việc triều chính trong bối cảnh chuẩn bị chống xâm lược của Nguyên Mông.

Quan hệ hai bên căng thẳng và đến cuối năm 1284 thì chiến tranh bùng nổ. Thượng hoàng Thánh Tông cùng vua con Nhân Tông đặt hết niềm tin vào người anh họ là Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, phong làm Tiết chế chỉ huy quân đội trong nước để chống Nguyên Mông. Trong hai cuộc chiến chống Nguyên Mông lần 2 và lần 3 thắng lợi có vai trò đóng góp của thượng hoàng Thánh Tông.

Năm 1289, sau khi chiến tranh kết thúc, ông lui về phủ Thiên Trường làm thơ. Các bài thơ thường được truyền lại là: Hành cung Thiên Trường, Cung viên nhật hoài cực.

Ngày 25 tháng Năm năm Trùng Hưng thứ 6 (tức 3 tháng 7 năm 1290), Thượng hoàng Trần Thánh Tông qua đời tại cung Nhân Thọ.^[4] Ông làm vua 21 năm, làm Thượng hoàng 12 năm, hưởng thọ 51 tuổi, được táng ở Dụ Lăng – phủ Long Hưng (Tiến Đức, Hưng Hà, Thái Bình ngày nay).

Ngày nay ở trung tâm thành phố Hà Nội có phố mang tên Trần Thánh Tông.

Lăng Trần Thánh Tông ở Long Hưng, Thái Bình

Tác phẩm

Tác phẩm của Trần Thánh Tông có:

Di hậu lục (Chép để lại cho đời sau).
Cơ cầu lục (Chép việc nối dõi nghiệp nhà).
Thiền tông liễu ngộ (Bài ca giác ngộ Thiền tông).
Phóng ngưu (Thả trâu).
Chỉ giá minh (Bài minh về sự cung kính).
Trần Thánh Tông thi tập (Tập thơ Trần Thánh Tông).

Và một số thư từ ngoại giao, nhưng tất cả đều đã thất lạc, chỉ còn lại 6 bài thơ được chép trong Việt âm thi tập (5 bài) và Đại Việt sử ký toàn thư (1 bài) ^[10].

Thơ ông giàu chất trữ tình, kết hợp nhuần nhị giữa tinh thần tự hào về đất nước của người chiến thắng, với tình yêu cuộc sống yên vui, thanh bình, và phong độ ung dung, phóng khoáng của một người biết tự tin, lạc quan. Trong thơ, ông đã xen nhịp ba của thơ dân tộc với nhịp bốn quen thuộc của thơ Đường, tạo nên một nét mới về nhịp điệu thơ và về thơ miêu tả thiên nhiên.

Trong sách Thơ văn Lý Trần, NXB Khoa học xã hội, 1977, có một bài của ông tên Chân tâm chi dụng (真心之用):

真心之用: …; 真心之用，; 惺惺寂寂。; 無去無來，; 無損無益。; 入大入小，; 任順任逆。; 動如雲鶴，; 靜如牆壁。; 其輕如毛，; 其重如石。; 洒洒而淨，; 躶躶而赤。; 不可度量，; 全無踪跡。; 今日為君，; 分明剖劈。

Chân tâm chi dụng: …; Chân tâm chi dụng,; Tinh tinh tịch tịch.; Vô khứ vô lai,; Vô tổn vô ích.; Nhập đại nhập tiểu,; Nhậm thuận nhậm nghịch.; Động như vân hạc,; Tĩnh như tường bích.; Kỳ khinh như mao,; Kỳ trọng như thạch.; Sái sái nhi tịnh,; Khoả khoả nhi xích.; Bất khả đạc lượng,; Toàn vô tung tích.; Kim nhật vị quân,; Phân minh phẫu phách.

Dụng của chân tâm: …; Dụng của chân tâm,; Thông minh tịnh mịch.; Không đến không đi,; Không tổn không ích.; Vào nhỏ vào to,; Mặc thuận cùng nghịch.; Động như hạc mây,; Tĩnh như tường vách.; Nhẹ tựa mảy lông,; Nặng như bàn thạch.; Trần trần trụi trụi,; Làu làu trong sạch.; Chẳng thể đo lường,; Tuyệt vô tung tích.; Nay ta vì ngươi,; Tỏ bày rành mạch.

Gia quyến

Cha: Thái Tông Nguyên Hiếu hoàng đế Trần Cảnh.
Mẹ: Hiển Từ Thuận Thiên hoàng hậu Lý thị.
Hậu phi:
- Nguyên Thánh hoàng hậu Trần Thiều (元聖皇后陳韶; ? – 1287), con gái An Sinh đại vương Trần Liễu, mới đầu phong làm Thiên Cảm phu nhân (天感夫人), sau phong lên làm Hoàng hậu. Năm 1278, Trần Nhân Tông tôn làm Nguyên Thánh Thiên Cảm hoàng thái hậu (元聖天感皇太后).
Hậu duệ:
- Đích trưởng tử Trần Khâm, tức Nhân Tông Duệ Hiếu hoàng đế (仁宗睿孝皇帝), mẹ là Nguyên Thánh hoàng hậu.
- Tá Thiên đại vương Trần Đức Việp [佐天大王陈德诘; 1265 – 1306], mẹ là Nguyên Thánh hoàng hậu.
- Thiên Thuỵ công chúa [天瑞公主], chị gái Nhân Tông, mất cùng ngày với Nhân Tông (3 tháng 11 âm lịch, 1308). Lấy Hưng Vũ vương Trần Quốc Nghiễn, con trai Hưng Đạo vương Trần Quốc Tuấn, mẹ là Nguyên Thánh hoàng hậu.
- Bảo Châu công chúa [保州公主], lấy con trai thứ của Chiêu Minh Vương Trần Quang Khải, mẹ là Nguyên Thánh hoàng hậu.

Nhận định

Đại Việt Sử ký Toàn thư của nhà Hậu Lê ca ngợi Trần Thánh Tông “trung hiếu nhân thứ, tôn hiền trọng đạo, cha khai sáng trước, con kế thừa sau, cơ nghiệp nhà Trần được bền vững”, tuy nhiên trên quan điểm Nho giáo lại phê phán ông sùng đạo Phật “thì không phải phép trị nước hay của đế vương”^[1].

Sử gia Ngô Sĩ Liên ca ngợi công lao của ông^[1]:

“	Thánh Tông nối nghiệp Thái Tông, giữa chừng gặp giặc cướp biến loạn, ủy nhiệm cho tướng thần cùng với Nhân Tông giúp sức làm nên việc, khiến thiên hạ đã tan lại hợp, xã tắc nguy lại an. Suốt đời Trần không có viêc giặc Hồ^[11] nữa, công to lắm.	”
—Ngô Sĩ Liên

Xem thêm

Tài liệu tham khảo

Ngô Sĩ Liên, Vũ Quỳnh, Lê Tung, Phạm Công Trứ, Lê Hy,…, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư
Phạm Văn Sơn, Việt Sử Toàn Thư (bản điện tử)
Trần Trọng Kim, Việt Nam Sử Lược (bản điện tử)
Trần Xuân Sinh (2006), Thuyết Trần, NXB Hải Phòng
Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng, Các triều đại Việt Nam, Nhà xuất bản Thanh Niên, 1993.
Đại Việt Sử ký Toàn thư, Quyển V, Kỷ nhà Trần: Thánh Tông Hoàng Đế.

Chú thích

^ ^a ^ă ^â ^b ^c ^d ^đ Trần Xuân Sinh, sách đã dẫn, các trang 107-108.
^ ^a ^ă ^â Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng, Các triều đại Việt Nam, các trang 100-102.
^ Việt Sử Toàn Thư, Phạm Văn Sơn, tr. 175
^ ^a ^ă ^â ^b ^c ^d ^đ Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Quyển Ngũ: Kỷ nhà Trần
^ ^a ^ă ^â ^b ^c ^d Trần Trọng Kim, sách đã dẫn, tr. 52
^ ^a ^ă Phạm Văn Sơn, sách đã dẫn, tr. 176
^ Việt Sử Toàn Thư, sách đã dẫn, tr. 176
^ Trần Xuân Sinh, sách đã dẫn, tr 105
^ Đại Việt Sử ký Toàn Thư
^ Theo Phạm Tú Châu, mục từ “Trần Hoảng” trong Từ điển văn học (bộ mới. Nxb Thế giới, 2004, tr. 1785) và Trần Văn Giáp, Tìm hiểu kho sách Hán Nôm (Nxb Khoa học xã hội, 2003, tr. 847).
^ Chỉ nhà Nguyên người Mông Cổ, theo cách gọi của Trung Quốc

Liên kết ngoài

Wikisource có các tác phẩm gốc nói đến hoặc của:

Trần Thánh Tông

Trần Thánh Tông trên VDC
Trần Thánh Tông trên Đất Việt

[hiện] Trần Thánh Tông

Thể loại:

Lý Thánh Tông

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Lý Thánh Tông

Hoàng đế Việt Nam (chi tiết…)

Tượng Lý Thánh Tông tại Văn miếu-Quốc tử giám

Hoàng đế nhà Lý

Trị vì

1054 – 1072

Tiền nhiệm

Lý Thái Tông

Kế nhiệm

Lý Nhân Tông

Thông tin chung

Thê thiếp

Thượng Dương hoàng hậu
Linh Nhân hoàng hậu

Hậu duệ

[hiện]Hậu duệ

Tên húy

Lý Nhật Tôn (李日尊)

Niên hiệu

Long Thụy Thái Bình (龍瑞太平 1054 – 1058)
Chương Thánh Gia Khánh (彰聖嘉慶 1059 – 1065)
Long Chương Thiên Tự (龍彰天嗣 1066 – 1067)
Thiên Huống Bảo Tượng (天貺寶象 1068)
Thần Vũ (神武 1069 – 1072)

Thụy hiệu

Ứng Thiên Sùng Nhân Chí Đạo Uy Khánh Long Tường Minh Văn Duệ Vũ Hiếu Đức Thánh Thần hoàng đế
應天崇仁至道威慶龍牆明文睿武孝德聖神皇帝

Miếu hiệu

Thánh Tông (聖宗)

Triều đại

Nhà Lý

Thân phụ

Lý Thái Tông

Thân mẫu

Linh Cảm hoàng hậu

Sinh

30 tháng 3, 1023
Long Đức cung

Mất

1 tháng 2, 1072 (48 tuổi)
Hội Tiên điện, Thăng Long

An táng

Thọ Lăng

Tôn giáo

Phật giáo
Nho giáo

Lý Thánh Tông (chữ Hán: 李聖宗; 30 tháng 3, 1023 – 1 tháng 2, 1072) là vị hoàng đế thứ 3 của nhà Lý, cai trị từ năm 1054 đến năm 1072, tổng cộng 17 năm.

Cũng như 2 vị hoàng đế Lý Thái Tổ và Lý Thái Tông, Thánh Tông là người tài kiêm văn võ. Ông còn nổi tiếng là một minh quân có nhiều đức độ trong lịch sử Việt Nam, qua việc đối đãi nhân từ với tù nhân, đối xử với người dân trọng tình nghĩa và có phần khoan thứ^[2].

Khi vừa lên ngôi, ông cho đặt quốc hiệu Đại Việt (大越), bắt đầu kỷ nguyên Đại Việt hưng thịnh. Ông chú tâm đến Nho giáo, cho xây dựng Văn Miếu, trọng Nho giáo vào việc rèn luyện con người, dụng Phật giáo để tĩnh tâm, chú trọng vào thiền, Nho giáo và Phật giáo đều hưng thịnh. Năm 1057, Thánh Tông cho xây dựng Tháp Báo Thiên, một trong An Nam tứ đại khí đầy tự hào của văn minh Lý – Trần, đánh dấu sự phát triển cực đại của Phật giáo thời Lý.

Quân sự dưới đời Thánh Tông tiếp tục được phát triển tối cường. Năm 1069, Thánh Tông phát động chiến tranh vào đất Chiêm Thành, bắt được chúa Chiêm là Rudravarman III, lấy được ba châu của Chiêm Thành. Với nhà Tống, Thánh Tông càng tỏ ra kiêu ngạo, không hề kiêng dè, Tống Đế và triều đình nhà Tống cũng phải kiêng dè vài phần.

Mục lục

Thái tử tài ba

Ông tên thật là Lý Nhật Tôn (李日尊), là con thứ 3 của Thái Tông Từ Hiếu hoàng đế, mẹ là Linh Cảm hoàng hậu Mai thị. Ông sinh ngày 25 tháng 2 năm Quý Hợi, niên hiệu Thuận Thiên thứ 14 (tức 30 tháng 3 năm 1023) tại cung Long Đức, dưới triều đại của ông nội là Thái Tổ Thần Vũ hoàng đế^[1].

Năm 1028, khi cha ông lên kế vị, ông được lập làm Hoàng thái tử. Thái tử Nhật Tôn sớm tinh thông kinh truyện, rành âm luật, lại giỏi võ nghệ, là người thông minh xuất chúng.

Tháng 8 năm Quý Dậu (1033), ông được ban phong tước hiệu Khai Hoàng vương (開皇王), cho ở cung Long Đức để học tập và tự lập. Năm 15 tuổi (1037), ông được Thái Tông phong làm Đại nguyên soái, cùng cha đi dẹp bạo loạn ở Lâm Tây (Lai Châu) và lập được công.

Năm 1039, Thái Tông đi đánh Nùng Tồn Phúc, Thái tử Nhật Tôn mới 17 tuổi được cử làm giám quốc, coi sóc kinh thành và việc triều chính. Tháng 4, ngày mồng 1 năm Canh Thìn (1040), ông lại được Thái Tông giao cho việc xử các vụ kiện tụng trong nước, đặt điện Quảng Vũ cho ông phụ trách.

Tháng 10, ngày mồng 1 năm Nhâm Ngọ (1042), ông được Thái Tông phong làm Đô thống Đại nguyên soái đi đánh châu Văn (nay thuộc Lạng Sơn). Năm sau, Tháng 3, ngày mồng 1 năm Quý Mùi (1043), ông lại được cử làm Đô thống Đại nguyên soái đi đánh châu Ái (nay thuộc Thanh Hoá).

Ngày Quý Mão, tháng Giêng, năm 1044, Thái Tông đi đánh Chiêm Thành, ông được giao làm Lưu thủ kinh sư.

Tháng 7 năm Giáp ngọ (1054), thấy mình già yếu, Thái Tông cho phép Thái tử Nhật Tôn ra coi chầu nghe chính sự. Hai tháng sau, Thái Tông hoàng đế băng hà, ông lên nối ngôi, sử gọi là Lý Thánh Tông, lấy niên hiệu đầu là Long Thụy Thái Bình (龍瑞太平).^[2]

Cai trị

Nhân từ

Lý Thánh Tông là một vị hoàng đế có lòng thương dân. Nhân một năm trời rét đậm, Thánh Tông bảo các quan hầu cận rằng:

“	Trẫm ở trong cung ngự sưởi than thú, mặc áo hồ cừu mà còn rét thế này. Huống chi những tù phạm giam trong ngục, phải trói buộc, cơm không có mà ăn, áo không có mà mặc; vả lại có người xét hỏi chưa xong, gian ngay chưa rõ, nhỡ rét quá mà chết thì thật là thương lắm.Nói rồi vua truyền lấy chăn chiếu cho tù nằm, và mỗi ngày cho hai bữa ăn.	”
—Đại Việt sử ký toàn thư

Lại có một hôm, Thánh Tông ra ngự ở điện Thiên Khánh xét án, có Động Thiên công chúa đứng hầu bên cạnh. Thánh Tông chỉ vào công chúa mà bảo các quan rằng: Lòng trẫm yêu dân cũng như yêu con trẫm vậy, hiềm vì trăm họ ngu dại, làm càn phải tội, trẫm lấy làm thương lắm. Từ rày về sau tội gì cũng giảm nhẹ bớt đi.

Nội trị

Là người sùng Phật giáo, Thánh Tông đã xây cất nhiều chùa tháp, đúc chuông đồng lớn. Như vào năm 1056, Thánh Tông cho xây dựng chùa Sùng Khánh Báo Thiên (nay là Chùa Báo Thiên), dùng 12000 cân đồng để đúc chuông, đặt vào chùa. Ồng lại cho xây Đại Thắng Tư Thiên bảo tháp (大勝資天寳塔), hay gọi là Tháp Báo Thiên. Về sau được liệt vào một trong An Nam tứ đại khí, bản thân chùa Báo Thiên cũng trở thành Quốc tự lúc bấy giờ vị sự tráng lệ, xa hoa.

Cùng năm, ông lại cho xây thêm hai chùa Thiên Phúc (天福) và Thiên Thọ (天壽), cho đúc hai pho tượng Phạn Vương và Đế Thích bằng vàng để thờ phụng. Về sau hai chùa được xem là một trong các quốc tự, hay bái yết chùa.

Bên cạnh sùng Phật giáo theo truyền thống từ các đời trước, Thánh Tông còn rất chú trọng Nho giáo. Năm 1070, ông cho làm Văn Miếu, đắp tượng thờ Khổng Tử, Chu Công, Tứ phối ^[3], vẽ tượng Thất thập nhị hiền ^[4], bốn mùa cũng tế, để mở mang Nho học.

Về quân đội, ông chủ trương rèn luyện binh sĩ một cách hiệu quả nhất, mạnh hơn cả các đời trước. Ông cho định hiệu quân, gọi là Ngự Long (御龍), Vũ Thắng (武勝), Long Dực (龍翼), Thần Điện (神電), Bổng Thánh (俸聖), Bảo Thắng (寳勝), Hùng Lược (雄畧), Vạn Tiệp (萬捷) đều chia làm tả hữu, thích vào trán ba chữ Thiên tử quân (天子軍).

Ông hay ngự xem đánh cá, gặt lúa, khi hạn hán, thiên tai thì đều miễn thuế, phát kho lương. Dân chúng được hưởng ơn, phúc báo không hết lời. Nhiều năm liền được mùa to, Thánh Tông vui mừng lại miễn thuế. Công tích ngày càng cao, các nước láng giềng Trảo Oa (Java), Ngưu Hống ^[5], Ai Lao đều dâng sản vật địa phương xin giao hảo.

Trong thời kỳ tại vị, liên tiếp các tộc man di ở vùng miền thượng như động Mang Quán (Sơn La), động Ma Sa (Mã Đài, Hòa Bình), Ái Châu (Giang Long), động Sã Đang,…đều nhiều lần làm phản, nhưng Thánh Tông vốn là một người thiện chiến nên hoàn toàn dẹp yên được. Các chủ tộc ở đây sợ thiên uy, đều thuần phục và nộp cống.

Đối ngoại

Công phá Chiêm Thành

Bài chi tiết: Chiến tranh Việt-Chiêm 1069

Ổn định tình hình trong nước, Lý Thánh Tông chú trọng mở rộng cương thổ.

Về việc binh, Thánh Tông đặt quân hiệu và chia ra làm tả hữu tiền hậu 4 bộ, hợp lại là 100 đội, có kỵ binh, bộ binh, tượng binh, hỗ trợ thêm có máy bắn đá, còn những phiên binh thì lập ra thành đội riêng. Binh pháp thời Lý Thánh Tông có tiếng là thiện chiến và tinh nhuệ, nhà Tống cũng phải dụng tâm học cách tổ chức, phiên chế quân đội Đại Việt.

Nước Chiêm Thành phía Nam hay sang quấy nhiễu, không hề tỏ ra thuần phục Đại Việt. Năm 1069, Thánh Tông hoàng đế thân chinh đi đánh. Đánh lần đầu không thành công, bèn đem quân trở về.

Đi nửa đường đến châu Cư Liên, Thánh Tông nghe thấy nhân dân khen bà Lê Nguyên phi ở trong kinh thành giám quốc, trong nước được yên trị, Thánh Tông nghĩ bụng: Người đàn bà trị nước còn được như thế, mà mình đi đánh Chiêm Thành không thành công, thế ra đàn ông hèn lắm sao? Ông bèn đem quân trở lại, đánh bắt được chúa Chiêm Thành là Rudravarman III, Thánh Tông về triều, đổi niên hiệu là Thần Vũ (神武).

Rudravarman III xin dâng đất ba châu là Địa Lý, Ma Linh và Bố Chính để chuộc tội. Thánh Tông lấy 3 châu ấy và cho Rudravarman III về nước. Những châu ấy nay ở địa hạt các huyện Quảng Ninh, Quảng Trạch, Bố Trạch, Tuyên Hoá, Lệ Thuỷ thuộc tỉnh Quảng Bình và huyện Bến Hải tỉnh Quảng Trị.

Uy hiếp Nước Tống

Vào năm 1057, Thánh Tông sai sứ thần đem con thú lạ sang biếu nước Tống, nói là con lân. Đại thần nước Tống là Tư Mã Quang nói: Nếu là con lân thực mà đến không phải thời cũng chẳng lấy gì làm điềm tốt, nếu không phải lân, thì làm cho người phương xa chê cười. Xin hậu thưởng rồi bảo đem về.

Tháng 3 năm 1059, ông mang quân vào Khâm Châu nước Tống diễu võ dương oai khiến quân Tống phải nể sợ.

Năm 1060, ông lại sai tướng trấn thủ Lạng châu là Thân Thiệu Thái đánh quân Tống can thiệp ở biên giới, bắt được tướng nhà Tống là chỉ huy sứ Dương Bảo Tài. Tháng 7, quân Tống mấy lần phản công nhưng thất bại, phái Thị lang bộ Lại là Dư Tĩnh sang điều đình. Phía Đại Việt, Thánh Tông cử Phí Gia Hậu đi hoà đàm, đối đãi với sứ Tống rất hậu nhưng cương quyết không trả tù binh Dương Bảo Tài.

Nối dõi

Bài chi tiết: Ỷ Lan

Vào năm 1063, lúc bấy giờ hoàng đế tuổi 40 mà chưa có con trai nối dõi. Tục truyền rằng, Thánh Tông hay cúng khấn cầu tự chưa thấy hiệu nghiệm, nhân đi chơi khắp các chùa quán, xa giá đi đến đâu, con trai con gái đổ xô đến xem không ngớt, duy có một người con gái hái dâu cứ nép trong bụi cỏ lan. Thánh Tông trông thấy, gọi đưa vào cung, được sủng ái, phong làm phi tần. Người con gái ấy chính là Ỷ Lan.

Thánh Tông muốn có con trai, sai Chi hậu nội nhân Nguyễn Bông (阮艽) đem hương cầu đảo ở chùa Thánh Chúa (聖主寺). Nhà sư dậy cho Bông thuật đầu thai thác hoá. Bông nghe theo. Việc phát giác, đem chém Bông ở trước cửa chùa. Người sau gọi chỗ ấy là [Đồng Bông; 艽原]. Chùa ở xã Dịch Vọng, huyện Từ Liêm, Đồng Bông ở phía Tây trước cửa chùa, nay hãy còn.

Năm 1066, Ỷ Lan phu nhân hạ sinh hoàng tử đầu tiên, đặt tên là Lý Càn Đức (李乾德), được phong ngay làm Hoàng thái tử.

Qua đời

Tháng Giêng, ngày Canh Dần, năm Nhâm Tý (tức 1 tháng 2 năm 1072), Thánh Tông hoàng đế băng hà ở điện Hội Tiên^[1], trị vì được 17 năm, hưởng thọ 49 tuổi và được an táng ở Thọ Lăng.

Thụy hiệu của ông là Ứng Thiên Sùng Nhân Chí Đạo Uy Khánh Long Tường Minh Văn Duệ Vũ Hiếu Đức Thánh Thần hoàng đế (應天崇仁至道威慶龍牆明文睿武孝德聖神皇帝).

Thánh Tông mất, Thái tử Càn Đức mới 7 tuổi lên thay, tức là hoàng đế Lý Nhân Tông.

Nhận định

Sách Đại Việt Sử Ký Toàn Thư có lời nhận định về Lý Thánh Tông:

“

“Vua khéo kế thừa, thực lòng thương dân, trọng việc làm ruộng, thương kẻ bị hình, vỗ về thu phục người xa, đặt khoa bác sĩ, hậu lễ dưỡng liêm, sửa sang việc văn, phòng bị việc võ, trong nước yên tĩnh, xứng đáng là bậc vua tốt. Song nhọc sức dân xây tháp Báo Thiên, phí của dân làm cung Dâm Đàm đó là chỗ kém.“^[1]

”

Lý Thánh Tông là người kế tục xứng đáng của Lý Thái Tông trong việc phát triển cơ nghiệp nhà Lý. Hoàng đế tận tụy công việc, thương dân, sửa sang chính trị, làm phương bắc phải kiềng nể, phương nam phải kính sợ. Hơn thế nữa, ông còn xứng đáng là vị hoàng đế mở đầu cho quốc hiệu Đại Việt hiển hách. Sự nghiệp của Lý Thánh Tông có ba điểm nhấn lớn trong lịch sử Việt Nam mà đời sau còn nhắc đến nhiều lần: thành lập quốc hiệu Đại Việt, khai sáng Văn Miếu và mở rộng lãnh thổ qua việc chiếm lấy ba châu phía nam.

Triều đại nhà Lý tới thời ông trị vì đã hoàn toàn ổn định, vững chắc, để rồi dưới thời Lý Nhân Tông đã phát triển lên mức cực thịnh. Bên cạnh đó, thành tựu ấy cũng có được nhờ vào những Linh Nhân Hoàng thái hậu, Thái úy Lý Thường Kiệt và Thái sư Lý Đạo Thành, những nhân vật kiệt suất đã được Thánh Tông chọn lựa mà ủy thác Tân đế, chấn hưng vương quyền.

Gia quyến

Cha: Thái Tông Từ Hiếu hoàng đế Lý Phật Mã.
Mẹ: Linh Cảm Hoàng hậu Mai thị (靈感皇后枚氏).
Hậu phi:

Dương Hoàng hậu (楊皇后, ? – 1073), không rõ xuất thân, Hoàng hậu tại vị duy nhất. Sau khi Thánh Tông băng, được tôn làm Hoàng thái hậu (皇太后), cùng Lý Đạo Thành (李道成) giúp việc triều chính. Sau bị Lê Thái phi lập mưu giam lỏng và bức chết.
Linh Nhân Hoàng hậu Lê thị (靈仁皇后黎氏, 1044 – 1117), có tên là Ỷ Lan (倚蘭), từ vị Phu nhân (夫人) được tiến phong Thần phi (宸妃) rồi Nguyên phi (元妃), sau được tôn làm Hoàng thái phi (皇太妃). Dùng kế bức tử Dương Thái hậu để được tôn làm Hoàng thái hậu và nắm quyền nhiếp chính.

Hậu duệ:

Nhân Tông Hoàng đế Lý Càn Đức [李乾德], mẹ là Linh Nhân Hoàng hậu.
Minh Nhân Vương [明仁王], mẹ là Linh Nhân Hoàng hậu, không rõ kết cục.
Sùng Hiền Hầu [崇贤侯] (？－1130), không rõ mẹ.
Động Thiên Công chúa (洞天公主), trưởng nữ, do Dương Hoàng hậu nuôi dưỡng.
Thiên Thành Công chúa (天圣公主), thứ nữ, do Dương Hoàng hậu nuôi dưỡng. Gả cho Thân Cảnh Phúc (申景福).
Lý Ngọc Kiều [李玉橋], nghĩa nữ. Con gái ruột của Phụng Càn Vương.

Xem thêm

Chú thích

^ ^a ^ă ^â ^b ^c Đại Việt sử ký toàn thư, Bản Kỷ Toàn Thư, Quyển III, Mục Thánh Tông Hoàng đế.
^ ^a ^ă Việt Sử Toàn Thư, Phạm Văn Sơn, tr. 138
^ Tức chỉ Nhan Uyên, Tăng Sâm, Tử Tư, Mạnh Tử là bốn học trò của Khổng Tử được thờ với thầy ở Văn Miếu
^ 72 học trò giỏi của Khổng Tử
^ tộc người Thái ở vùng Sơn La, có thể là người Thái Đen. Ngưu Hống có thể là phiên âm tên Ngù Háu trong tiếng Thái, có nghĩa là “Rắn hổ mang”. Theo Quắm tố mướu (truyện kể bản Mường) của người Thái Đen thì chúa Lò Rẹt ở Mường Muổi (khoảng thế kỷ XIV) lấy hiệu là Ngù Háu. Nhưng Ngù Háu có thể là hình tượng của tộc Thái Đen từ trước

Tham khảo

Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (bản điện tử)
Việt Nam Sử Lược (bản điện tử)
Việt Sử Toàn Thư (bản điện tử)
Các triều đại Việt Nam – Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng, Nhà xuất bản Thanh niên, 2001
Tám vị vua triều Lý – GS Vũ Ngọc Khánh – Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, 2003

Lý Thánh Tông

Thể loại:

Vincent van Gogh

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Vincent van Gogh
Chân dung tự họa (1887)
Tên khai sinh	Vincent Willem van Gogh
Sinh	30 tháng 3, 1853 Zundert, Hà Lan
Mất	29 tháng 7, 1890 (37 tuổi) Auvers-sur-Oise, Pháp
Quốc tịch	Hà Lan
Lĩnh vực hoạt động	Hội họa: tranh, đồ họa in ấn
Đào tạo	Mỹ thuật Hoàng gia ARBA
Trào lưu	Hậu ấn tượng
Tác phẩm	– Hoa hướng dương – Đêm đầy sao – Chân dung Bác sĩ Gachet – Hoa diên vĩ
Chịu ảnh hưởng	Anton Mauve, Jean-François Millet, Jozef Israëls, Adolphe Joseph Thomas Monticelli, Ân tượng, Ukiyo-e

Vincent Willem van Gogh (sinh ngày 30 tháng 3 năm 1853, mất ngày 29 tháng 7 năm 1890), thường được biết đến với tên Vincent van Gogh ([ˈvɪnsɛnt vɑn ˈɣɔx] ^{(trợ giúp·chi tiết)}, đọc theo tiếng Việt là Van Gôc^[1]) là một danh hoạ Hà Lan thuộc trường phái hậu ấn tượng^[2]. Nhiều bức tranh của ông nằm trong số những tác phẩm nổi tiếng nhất, được yêu thích nhất và cũng đắt nhất trên thế giới. Van Gogh là nghệ sĩ tiên phong của trường phái biểu hiện và có ảnh hưởng rất lớn tới mỹ thuật hiện đại, đặc biệt là tới trường phái dã thú (Fauvism) và trường phái biểu hiện tại Đức.

Thời thanh niên, Van Gogh làm việc trong một công ty buôn bán tranh, sau đó là giáo viên và nhà truyền giáo tại một vùng mỏ nghèo. Ông thực sự trở thành họa sĩ từ năm 1880 khi đã 27 tuổi. Thoạt đầu, Van Gogh chỉ sử dụng các gam màu tối, chỉ đến khi được tiếp xúc với trường phái ấn tượng (Impressionism) và Tân ấn tượng (Neo-Impressionism) ở Paris, ông mới bắt đầu thay đổi phong cách vẽ của mình. Trong thời gian ở Arles miền Nam nước Pháp, Van Gogh kết hợp các màu sắc tươi sáng của hai chủ nghĩa này với phong cách vẽ của mình để tạo nên các bức tranh có phong cách rất riêng. Chỉ trong 10 năm cuối đời, họa sĩ đã sáng tác hơn 2000 tác phẩm, trong đó có khoảng 900 bức họa hoàn chỉnh và 1100 bức vẽ hoặc phác thảo. Phần lớn các tác phẩm nổi tiếng nhất của Van Gogh được sáng tác vào hai năm cuối đời, thời gian ông lâm vào khủng hoảng tinh thần tới mức tự cắt bên tai trái vì tình bạn tan vỡ với họa sĩ Paul Gauguin. Sau đó Van Gogh liên tục phải chịu đựng các cơn suy nhược thần kinh và cuối cùng ông đã tự kết liễu đời mình.

Người quan trọng nhất trong cuộc đời Van Gogh là em trai ông, Theo, người đã luôn lo lắng và hỗ trợ tài chính cho Van Gogh. Tình anh em giữa Vincent và Theo đã được ghi lại qua rất nhiều lá thư họ trao đổi kể từ tháng 8 năm 1872.

Mục lục

Tiểu sử

Thời niên thiếu (1853-1869)

Đại gia đình nhà van Gogh
Hàng trên: Theodorus và Anna Cornelia van Gogh
Hàng dưới (từ trái qua): Vincent Willem, Anna Cornelia, Theo, Elisabetha Huberta, Willemina Jacoba và Cornelius Vincent

Vincent van Gogh sinh năm 1853 tại Groot-Zundert, một làng nhỏ gần thành phố Breda thuộc tỉnh Bắc Brabant phía Nam Hà Lan^[3]. Ông là con trai của bà Anna Cornelia Carbentus và ông Theodorus van Gogh, một giáo sĩ của Giáo hội cải cách Hà Lan. Van Gogh được đặt tên giống với ông nội và người anh cả đã chết non trước đó một năm. Có ý kiến^[4] cho rằng việc có tên trùng với tên người anh chết sớm đã có ảnh hưởng tâm lý sâu sắc tới người họa sĩ trẻ và những tác phẩm của ông, tiêu biểu là các bức chân dung hai người đàn ông. Thực ra thì việc sử dụng tên Vincent là phổ biến trong dòng họ Van Gogh, ông nội của họa sĩ cũng tên là Vincent van Gogh (1789–1874), một người tốt nghiệp khoa thần học tại Đại học Leiden và có sáu người con, trong đó ba người làm nghề buôn bán tranh, bao gồm một Vincent khác, người thường được nhắc đến trong các bức thư của Van Gogh như là “chú Cent”. Dòng họ Van Gogh vốn là một dòng họ chuyên hành nghề buôn bán tranh hoặc làm các công việc có liên quan đến nghệ thuật.

Khi Van Gogh lên bốn thì người em trai của ông, Theodorus (Theo) ra đời ngày 1 tháng 5 năm 1857. Ông còn có một người em trai khác là Cor và ba người em gái là Elizabeth, Anna và Wil. Khi còn bé, Van Gogh là một đứa trẻ trầm tính, ít nói và sâu sắc. Năm 1860 ông theo học ở trường làng Zundert đến năm 1861 thì bắt đầu học ở nhà cùng em gái Anna dưới sự hướng dẫn của một nữ gia sư. Năm 1864, Van Gogh lên Zevenbergen để vào học tại một trường nội trú, ông cảm thấy rất đau khổ vì phải xa gia đình và vẫn còn nhắc đến nỗi buồn này kể cả khi đã trưởng thành. Ngày 15 tháng 9 năm 1866, Van Gogh vào học tại trường Willem II College tại thành phố Tilburg, tại đây ông được học vẽ dưới sự hướng dẫn của Constantijn C. Huysmans, một họa sĩ đã có đôi chút thành công ở Paris. Tháng 3 năm 1868, Van Gogh bất ngờ bỏ học để quay về nhà. Về sau ông nhắc lại thời niên thiếu của mình như một giai đoạn u tối, lạnh lẽo và cằn cỗi^[5].

Buôn bán tranh và truyền giáo (1869-1878)

Vincent van Gogh năm 1876

Tháng 7 năm 1869, ở tuổi 15, Van Gogh bắt đầu nghề buôn bán tranh tại công ty Goupil & Cie ở Den Haag, đến tháng 6 năm 1873 ông được phái đến London. Trong thời gian ở thành phố này ông trọ tại số 87 đường Hackford, Brixton^[6]. Đây là thời gian vui vẻ của Van Gogh khi ông thành công trong việc buôn bán và đã có thể kiếm nhiều tiền hơn cha mình dù mới ở tuổi 20, vợ của Theo sau này đã nhận xét rằng đây có lẽ là giai đoạn hạnh phúc nhất trong cuộc đời Vincent^[7]. Ông còn có tình cảm với cô Eugénie Loyer, con gái của bà chủ nhà trọ^[7] nhưng khi Van Gogh bày tỏ tình cảm với cô thì lại bị Eugénie từ chối với lí do cô đã hẹn hò với một người khác. Vincent van Gogh bắt đầu trở nên cô độc và sùng đạo.

Sau khi được bố và chú gửi đến Paris, Van Gogh bắt đầu biểu lộ sự không hài lòng với việc coi nghệ thuật chỉ là những món hàng và bộc lộ quan điểm của mình với khách hàng. Vì thế đến ngày 1 tháng 4 năm 1876, Van Gogh quyết định chấm dứt công việc buôn bán tranh.

Tình cảm tôn giáo của Van Gogh bắt đầu phát triển tới mức ông nghĩ rằng mình đã tìm được thiên hướng thực sự cho cuộc đời, ông trở lại Anh làm việc không công, đầu tiên là giáo viên thay thế tại một trường nội trú nhỏ nhìn ra cảng Ramsgate nơi ông đã thực hiện vài bức ký họa. Sau khi ngôi trường chuyển về Isleworth, Middlesex, Vincent cũng chuyển đi cùng nhưng rồi nhanh chóng bỏ nghề giáo viên để trở thành trợ tá cho một giáo sĩ của Phong trào Giám Lý với mục đích đưa sách phúc âm đến khắp nơi.

Vào Giáng sinh năm 1876, Van Gogh trở về nhà và làm việc cho một hiệu sách ở Dordrecht trong vòng sáu tháng, ông dành phần lớn thời gian để vẽ nguệch ngoạc hoặc dịch Kinh thánh sang tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Đức^[8]. Bạn cùng phòng của Vincent trong thời kỳ này là một giáo viên trẻ tên là Görlitz, ông này về sau đã nhận xét rằng Vincent ăn uống rất đạm bạc và thường thích ăn chay^[9]. Trong một cố gắng giúp đỡ nguyện vọng trở thành mục sư của Van Gogh, gia đình ông gửi Van Gogh tới Amsterdam tháng 5 năm 1877. Tại thành phố này ông sống cùng người chú Jan van Gogh, một phó đô đốc hải quân^[10], và học ôn để thi vào khoa Thần học dưới sự hướng dẫn của Johannes Stricker, một nhà thần học có tiếng tăm. Tuy vậy Vincent vẫn trượt kì thi đầu vào và ông rời khỏi nhà chú Jan tháng 7 năm 1878 để học một khóa ba tháng tại trường truyền giáo đạo Tin Lành (Vlaamsche Opleidingsschool) tại Laeken, gần Brussels.

Borinage và Brussels (1879-1880)

Ngôi nhà nơi Van Gogh sống trong thời gian ở Cuesmes năm 1880, tại nơi đây Van Gogh đã quyết định trở thành một họa sĩ

Tháng 1 năm 1879, Van Gogh được giao chức vụ người truyền giáo tạm thời tại một làng ở Petit Wasmes^[11]^[12] thuộc vùng mỏ than Borinage của Bỉ với nhiệm vụ đem lại niềm tin tôn giáo cho những người có lẽ là bất hạnh và tuyệt vọng nhất châu Âu. Vincent đã lựa chọn cuộc sống giống như những con chiên của ông để chia sẻ sự khó khăn với họ, ông ngủ trên chiếc nệm rơm trong một túp lều nhỏ phía sau căn nhà của người làm bánh mỳ đã cho ông tá túc^[7]. Tuy vậy những người quản lý giáo phận cuối cùng lại thải hồi ông vì lý do “hạ thấp phẩm cách của một giáo sĩ” vì đã chọn cách sống nghèo khổ như vậy.

Van Gogh chuyển về Brussels rồi lại đến làng Cuesmes ở Borinage trước khi phải quay về “nhà” ở Etten dưới sức ép của gia đình. Ông ở đây cho đến tháng 3 năm 1880. Trong thời gian này nhiều mâu thuẫn đã nảy sinh giữa Vincent và cha, cha của họa sĩ thậm chí còn yêu cầu ông phải vào một nhà thương điên^[13] tại Geel^[14]. Cuối cùng Vincent phải trốn về Cuesmes nơi ông trọ trong gia đình người thợ mỏ Charles Decrucq^[15] cho đến tháng 10. Càng ngày ông càng cảm thấy hứng thú với những con người bình thường và cảnh vật xung quanh mình và bắt đầu ghi lại những hình ảnh đó bằng những bức vẽ.

Năm 1880, theo đề nghị của người em trai Theo, Vincent bắt đầu theo nghiệp hội họa một cách nghiêm chỉnh. Mùa thu năm 1880, ông đến Bruxelles để theo học họa sĩ Hà Lan nổi tiếng Willem Roelofs, người đã thuyết phục Van Gogh thi vào Trường mỹ thuật Hoàng gia. Tại đó họa sĩ không chỉ được học về giải phẫu, mà còn biết thêm những quy tắc chuẩn trong việc dựng hình và phối cảnh.

Sự nghiệp

Etten (1881)

Tháng 4 năm 1881, Van Gogh tới sống tại vùng đồng quê cùng gia đình ở Etten và tiếp tục vẽ, ông thường lấy những người hàng xóm làm mẫu cho mình. Trong suốt mùa hè, họa sĩ dành phần lớn thời gian đi dạo và nói chuyện với người chị họ Kee Vos-Stricker và Johannes Stricker^[10]. Kee hơn Vincent bảy tuổi và đã có một đứa con trai tám tuổi, tuy vậy ông vẫn tìm cách cầu hôn và bị từ chối thẳng thừng: “Không, không bao giờ, không bao giờ” (tiếng Hà Lan: niet, nooit, nimmer)^[16]. Cuối năm 1881 ông đến Amsterdam để xin gặp Kee nhưng một lần nữa bị từ chối^[17]. Trong tuyệt vọng, người họa sĩ đã giơ bàn tay trái hơ lên ngọn lửa đèn và nói: “Hãy cho tôi nhìn thấy cô ấy chỉ trong thời gian tôi có thể để tay trên ngọn lửa này”^[17]. Bố của Van Gogh và cả Stricker phản đối quyết liệt ý định cưới Kee của ông và quyết định cắt trợ giúp tài chính. Đến Giáng sinh thì họa sĩ quyết định rời nhà đi Den Haag^[18].

Drenthe và Den Haag (1882–1883)

Nhìn từ ban công ở Den Haag, màu nước

Tháng 1 năm 1882, Van Gogh đến Den Haag và sống với người họ hàng Anton Mauve, một họa sĩ và cũng là người khuyến khích Vincent tiếp tục nghề vẽ. Tuy vậy quan hệ của hai người nhanh chóng trở nên lạnh nhạt, có lẽ vì Mauve phát hiện ra việc Vincent đi lại như vợ chồng với một cô gái điếm nghiện rượu tên là Clasina Maria Hoornik (thường được biết đến với tên Sien)^[8]. Sien đã có một đứa con gái 5 tuổi và cô ta cũng đang mang thai trong lúc làm quen với Vincent. Ngày 2 tháng 7, Sien sinh thêm một bé trai lấy tên là Willem. Khi cha của Van Gogh phát hiện ra mối quan hệ này, ông đã liên tục gây sức ép buộc con mình phải bỏ cô gái điếm và hai con của cô ta. Tuy vậy họa sĩ vẫn tiếp tục sống với Sien.

Một người chú khác của Van Gogh là Cornelis, cũng là một nhà buôn tranh, đã đặt hàng họa sĩ 20 bức vẽ mực về Den Haag, chúng được hoàn thành vào cuối tháng 5^[19]. Tháng 6 năm 1883, Van Gogh phải nằm viện ba tuần vì mắc bệnh lậu^[20]. Đến mùa hè, họa sĩ bắt đầu sáng tác bằng sơn dầu.

Mùa thu năm 1883, sau một năm chung sống với Sien, Van Gogh bỏ cô và hai đứa trẻ. Có thể vì thiếu tiền nên Sien buộc phải quay trở lại nghề mãi dâm, cuộc sống của hai người trở nên ít hạnh phúc hơn và Vincent cảm thấy nó không thể phù hợp cho sự phát triển về mặt nghệ thuật của mình. Sau khi ông bỏ đi, Sien trao đứa con gái cho mẹ cô, còn cậu bé Willem được gửi cho anh trai Sien, còn bản thân cô rời đến Delft và sau đó là Antwerp^[7]. Sau này, Willem còn nhớ được rằng trong lần cậu được thăm mẹ ở Rotterdam năm lên 12 tuổi, khi bác của cậu cố khuyên Sien lấy chồng để Willem có cha, mẹ cậu đã trả lời rằng: “Nhưng em biết cha của nó là ai. Cha của nó là một họa sĩ em từng chung sống cách đây gần 20 năm ở Den Haag. Tên anh ấy là Van Gogh“^[7]. Năm 1904 Sien gieo mình xuống sông Scheldt tự vẫn^[7].

Sau khi rời Den Haag, Van Gogh chuyển tới tỉnh Drenthe ở phía Bắc Hà Lan, ông sống một mình ở đây đến tháng 12 thì chuyển về sống với bố mẹ lúc này đang ở Nuenen, Bắc Brabant.

Nuenen (1883–1885)

Những người ăn khoai (1885)

Tại Nuenen, Van Gogh tập trung hết sức lực vào việc sáng tác. Mùa thu năm 1884, con một người hàng xóm của họa sĩ là Margot Begemann, một cô gái hơn Vincent tới 10 tuổi, đã phải lòng ông và Vincent cũng đáp lại tình cảm này. Hai người đã hứa hôn với nhau nhưng chịu sự phản đối của cả hai gia đình. Sau đó Margot cố tự tử bằng strychnine và Van Gogh phải vội đưa cô đến bệnh viện^[7].

Ngày 26 tháng 3 năm 1885, cha của Van Gogh qua đời sau một cơn đột quỵ, cái chết này đã gây ra nỗi buồn sâu sắc trong lòng họa sĩ. Cùng lúc đó, giới nghệ thuật ở Paris lần đầu tiên đã quan tâm tới các tác phẩm của Van Gogh, và chính họa sĩ trong mùa xuân năm 1885 đã hoàn thành tác phẩm được coi là sáng tác chính đầu tay của ông, bức Những người ăn khoai (tiếng Hà Lan: De Aardappeleters). Tháng 8 cùng năm, các tác phẩm của Van Gogh lần đầu tiên được triển lãm tại Den Haag. Tháng 9, họa sĩ bị buộc tội đã làm một trong những mẫu của mình có thai, và mặc dù về sau người này đã thừa nhận cha của đứa trẻ không phải là Van Gogh^[7] nhưng vị giáo sĩ của làng đã cấm dân làng không được tiếp tục làm mẫu cho Van Gogh.

Trong thời gian ở Nuenen, màu sắc ưa thích của Van Gogh là các tông màu đất, đặc biệt là màu nâu tối, ông không cho thấy sự phát triển cách dùng màu tươi sáng, phong cách xuất hiện ở các tác phẩm xuất sắc nhất của ông sau này. Khi Vincent phàn nàn với Theo khi cho rằng em trai đã không làm hết sức để có thể bán tranh của mình ở Paris, Theo đã trả lời rằng các tác phẩm của Van Gogh quá u tối và nằm ngoài phong cách phổ biến thời đó là các bức họa tươi vui của các họa sĩ theo trường phái Ấn tượng. Làm việc hai năm ở Nueen, họa sĩ đã sáng tác rất nhiều bức vẽ và màu nước, ngoài ra còn có gần 200 bức họa hoàn chỉnh.

Antwerp (1885–1886)

Tháng 11 năm 1885 Van Gogh chuyển tới Antwerp và thuê một căn buồng nhỏ phía trên một cửa hiệu bán tranh ở phố Rue des Images^[8]. Họa sĩ có rất ít tiền và ăn uống đạm bạc, ông dành phần lớn số tiền Theo gửi cho để mua vật liệu sáng tác và trả tiền cho người mẫu. Bánh mỳ, cà phê và thuốc lá là những thứ Vincent dùng thường xuyên nhất. Tháng 2 năm 1886, Van Gogh viết thư cho Theo kể lại chuyện ông nhớ mình được ăn thịt nóng lần cuối là từ tháng 5 năm trước đó và hàm răng của họa sĩ bắt đầu yếu dần gây ra nhiều đau đớn^[8].

Ngoài thời gian sáng tác, Van Gogh nghiên cứu thêm về lý thuyết màu sắc và đi chiêm ngưỡng các tác phẩm tại bảo tàng thành phố, đặc biệt là các bức tranh của Peter Paul Rubens, những tác phẩm đã khích lệ họa sĩ trong việc dùng các màu sắc tươi sáng hơn như màu son, màu xanh cô ban và màu xanh lục. Ông cũng mua một số bức tranh khắc gỗ của Nhật Bản (Ukiyo-e) và sử dụng nó làm nền cho một số tác phẩm của mình^[21]. Trong thời gian này ông cũng bắt đầu nghiện rượu absinthe^[8] và còn phải chữa bệnh (rất có thể là giang mai^[7]^[22]) dưới sự điều trị của bác sĩ Cavenaile.

Tháng 1 năm 1886, Van Gogh trúng tuyển vào Trường Mỹ thuật Antwerp (Ecole des Beaux-Arts d’Antwerp). Trong phần lớn tháng 2 họa sĩ bị ốm, phần lớn là do lao lực, ăn uống kém và hút quá nhiều thuốc.

Paris (1886–1888)

Số 54 phố Rue Lepic, Paris

Tháng 3 năm 1886, họa sĩ chuyển tới Paris để học tại xưởng vẽ của Fernand Cormon. Ban đầu ông và Theo ở tại đường Rue Laval trong khu đồi Montmartre. Đến tháng 6 thì hai anh em chuyển về một căn hộ rộng hơn ở số 54 phố Rue Lepic, nằm ở phía trên đồi. Vì thời gian này hai anh em ở gần nhau, các bức thư liên lạc giữa hai người không còn và người ta không biết rõ những hoạt động của họa sĩ trong thời gian ông ở Paris.

Vincent làm việc vài tháng trong xưởng vẽ của Cormon nơi ông thường tiếp xúc với họa sĩ người Úc John Peter Russell cũng như hai họa sĩ người Pháp là Émile Bernard và đặc biệt là Henri de Toulouse-Lautrec.

Trong thời gian này ở Paris, không khó để chiêm ngưỡng và nghiên cứu tác phẩm của các họa sĩ theo trường phái Ấn tượng. Ví dụ năm 1886, hai triển lãm lớn của các họa sĩ tiên phong trong trường phái này đã được tổ chức ở thủ đô nước Pháp, đó là Triển lãm lần thứ 8 và cuối cùng của các họa sĩ Ấn tượng và Triển lãm của các họa sĩ độc lập (Artistes Indépendants). Trong hai cuộc trưng bày này, lần đầu tiên chủ nghĩa Tân ấn tượng (Neo-Impressionism) ra mắt công chúng với các bức tranh của Georges Seurat và Paul Signac. Bản thân Theo van Gogh cũng buôn bán rất nhiều bức tranh thuộc trường phái Ấn tượng của các họa sĩ nổi danh như Claude Monet, Alfred Sisley, Edgar Degas và Camille Pissarro, tuy vậy Vincent rõ ràng là gặp khó khăn trong việc nắm bắt tinh thần của các tác phẩm đang được ưa chuộng này. Bắt đầu có những mâu thuẫn giữa hai anh em và đến cuối năm 1886 thì hai người bắt đầu sống riêng nhưng rồi lại nhanh chóng làm lành vào mùa xuân năm 1887.

Sau đó Van Gogh đến Asnières và làm quen với Paul Signac. Tại đây Vincent cùng người bạn của ông là Emile Bernard đã thử nghiệm một số bức tranh theo trường phái Điểm họa (“pointillé”).

Tháng 11 năm 1887, Theo và Vincent đã gặp và kết bạn với họa sĩ Paul Gauguin, người vừa mới quay lại Paris sau thời gian sống ở nước ngoài^[23]. Cuối năm này, Van Gogh đã tổ chức một buổi triển lãm chung với Bernard, Anquetin và Toulouse-Lautrec ở nhà hàng Restaurant du Chalet trên đồi Montmartre. Tại buổi triển lãm này, Bernard và Anquetin đã bán được các tác phẩm đầu tiên, còn Vincent thì trao đổi được tác phẩm với Gauguin, người ngay sau đó đã rời đi Pont-Aven.

Tháng 2 năm 1888, cuối cùng Van Gogh cũng cảm thấy chán ngán cuộc sống ở Paris, ông rời Kinh đô Ánh sáng sau khi đã hoàn thành hơn 200 bức họa trong 2 năm ở đây. Chỉ vài giờ trước khi rời thành phố, ông cùng Theo đã có chuyến thăm lần đầu tiên và cũng là duy nhất đến nhà của họa sĩ Seurat^[24].

Quán cà phê đêm ở Arles, tháng 9 năm 1888

Arles (tháng 2 năm 1888–tháng 5 năm 1889)

Ngày 21 tháng 2 năm 1888, Van Gogh đến Arles. Trong hai tháng, ông làm việc cùng họa sĩ người Đan Mạch Christian Mourier-Petersen. Ngày 1 tháng 5, họa sĩ ký hợp đồng thuê một căn hộ bốn buồng với giá 15 franc một tháng nằm bên phải của Nhà Vàng tại số 2 Quảng trường Lamartine. Tháng 6, Van Gogh đi thăm thị trấn ven biển Saintes-Maries-de-la-Mer. Tại đây ông nhận dạy vẽ cho một sĩ quan tên là Paul-Eugène Milliet, người sau đó cũng trở thành bạn của họa sĩ. Từ tháng 8, ông bắt đầu sáng tác về đề tài hoa hướng dương.

Ngày 23 tháng 10, Gauguin đến Arles theo lời mời của Van Gogh. Trong suốt tháng 11 hai họa sĩ làm việc cùng nhau, cũng trong tháng này Van Gogh đã sáng tác bức tranh nổi tiếng Cánh đồng nho đỏ. Tháng 12 cả hai họa sĩ đi thăm Montpellier và chiêm ngưỡng các tác phẩm của Courbet và Delacroix trong bảo tàng Museé Fabre. Tuy nhiên sau đó tình bạn của hai người trở nên xấu đi vì những xung đột về nghệ thuật. Van Gogh sợ rằng Gauguin sẽ rời bỏ ông, căng thẳng lên đến đỉnh điểm vào ngày 23 tháng 12 năm 1888 khi Vincent đuổi theo Gauguin với một lưỡi dao cạo trong tay và sau đó lại tự cắt phần dưới tai trái của chính mình, gói nó vào một tờ báo, đưa cho cô gái điếm Rachel ở nhà thổ trong vùng và yêu cầu cô này giữ cẩn thận. Cuối cùng thì Gauguin vẫn rời Arles và không bao giờ gặp lại Van Gogh một lần nữa. Vincent phải nhập viện trong tình trạng nguy kịch, ông ngay lập tức được Theo đến thăm nom. Tháng 1 năm 1889, Van Gogh trở lại “Nhà Vàng” nhưng liên tục phải đến bệnh viện vì gặp ảo giác, ông còn mắc chứng hoang tưởng khi nghĩ mình bị đầu độc. Đến tháng 3, sau khi nhận được yêu cầu từ những người hàng xóm, cảnh sát đã quyết định đóng cửa ngôi nhà của Van Gogh. Đến tháng 4 thì ông dọn về căn phòng của bác sĩ Rey sau khi những trận lụt làm hư hại các tác phẩm của ông.

Saint-Rémy (tháng 5 năm 1889–tháng 5 năm 1890)

Đêm đầy sao, tháng 6 năm 1889

Ngày 8 tháng 5 năm 1889 Van Gogh phải nhập viện tại bệnh viện tâm thần Saint-Paul-de-Mausole nằm trong một tu viện cũ ở Saint Rémy de Provence không xa Arles. Tu viện nằm cách biệt với thị trấn và ở giữa những cánh đồng ngô, nho và ô liu. Theo van Gogh sắp xếp cho anh trai có hai buồng nhỏ trong bệnh viện, một buồng dành riêng làm xưởng vẽ. Trong thời gian chữa trị tại đây, phòng khám và khu vườn của bệnh viện đã trở thành những đề tài chính của họa sĩ. Một số tác phẩm của Van Gogh trong thời kỳ này có đặc trưng là các xoáy ốc, tiêu biểu là bức tranh nổi tiếng Đêm đầy sao. Trong tháng 9, họa sĩ thực hiện hai phiên bản mới của bức Phòng ngủ ở Arles và đến tháng 2 năm 1890 thì ông vẽ bốn bức chân dung có tên L’Arlésienne (Người Arles, chỉ bà Ginoux), dựa trên những phác thảo bằng chì than của Gauguin.

Tháng 1 năm 1890, tác phẩm của Van Gogh được Albert Aurier ca ngợi tại trên tạp chí Mercure de France, nhà phê bình này đã gọi Vincent là một thiên tài. Trong tháng 2, Van Gogh được nhóm Les XX, một tập hợp các họa sĩ tiên phong ở Brussels, mời tham gia triển lãm tranh thường niên của nhóm. Sau đó, khi tranh của Van Gogh được trưng bày trong triển lãm của nhóm Nghệ sĩ Độc lập (Les Artistes Indépendants) ở Paris, Monet đã nhận xét rằng tác phẩm của Vincent là tuyệt vời nhất trong cả triển lãm^[25].

Auvers-sur-Oise (tháng 5 đến tháng 7 năm 1890)

Vincent van Gogh, tranh phấn màu của Toulouse-Lautrec, 1887

Tháng 5 năm 1890, Van Gogh rời bệnh viện và đến trị liệu với bác sĩ Paul Gachet ở Auvers-sur-Oise, nằm gần Paris, nơi ông có thể ở gần hơn với em trai Theo. Bác sĩ Gachet được Camille Pissarro giới thiệu cho anh em Van Gogh vì trước đó ông này đã từng chữa cho một số họa sĩ và bản thân cũng là một họa sĩ nghiệp dư. Ấn tượng đầu tiên của Vincent về Gachet là “ông ta trông còn ốm yếu hơn cả tôi”^[26]. Sau đó Van Gogh đã vẽ hai bức chân dung bác sĩ bằng màu dầu, một bức khác khắc axit, cả ba bức đều miêu tả Gachet trong một tư thế u sầu. Trong tuần cuối ở Saint-Rémy, Van Gogh lại nhớ lại những kỷ niệm ở phương Bắc^[27] và một số trong khoảng 70 bức tranh ông vẽ trong 70 ngày ở Auvers-sur-Oise, như bức Nhà thờ ở Auvers đã gợi đến những phong cảnh ở phương Bắc.

Tình trạng bệnh lý của Van Gogh ngày càng trầm trọng, ngày 27 tháng 7 năm 1890, ở tuổi 37, người họa sĩ đã bước ra cánh đồng và tự bắn vào ngực bằng một khẩu súng lục. Không nhận ra rằng mình đã bị thương nặng, Vincent quay trở lại hoàn thành bức tranh Chân dung Adeline Ravoux. Hai ngày sau ông qua đời trên giường ngủ, câu cuối cùng mà Theo nghe được từ miệng anh trai mình là:

“La tristesse durera toujours” – “Nỗi buồn sẽ kéo dài mãi mãi”

Vincent được chôn tại nghĩa trang của vùng Auvers-sur-Oise^[28]. Không lâu sau cái chết của anh trai, Theo cũng nhập viện, ông mất ngày 25 tháng 1 năm 1891 tại Utrecht, chỉ 6 tháng sau cái chết của Vincent. Năm 1914, Theo được cải táng về bên cạnh người anh trai yêu quý của ông.

Quá trình sáng tác

Tĩnh vật với absinthe, 1887

Van Gogh bắt đầu vẽ các bức màu nước từ khi còn đi học, tuy vậy rất ít tác phẩm thời kì này còn được lưu giữ đến ngày nay. Khi thực sự bắt đầu làm họa sĩ (năm 1880), Van Gogh đi lại từ bước cơ bản, đó là chép bức tranh “Cours de dessin”. Trong suốt hai năm đầu họa sĩ phải đi tìm đơn đặt hàng cho mình, mãi đến mùa xuân năm 1882, người chú Cornelis Marinus của Van Gogh mới đề nghị ông vẽ các bức tranh về Den Haag để bán trong phòng tranh ở Amsterdam. Mặc dù công việc không được như Cornelis mong muốn, Van Gogh vẫn được đặt hàng thêm và một lần nữa làm thất vọng chú của mình.

Dù sao thì Van Gogh vẫn tiếp tục nghề họa sĩ, ông cải thiện việc chiếu sáng cho xưởng vẽ và thử nghiệm với các chất liệu vẽ khác nhau. Sau hơn một năm lao động miệt mài chỉ với những bức tranh “trắng và đen”, cuối cùng người ta cũng công nhận khả năng của Vincent ở thể loại này. Mùa xuân năm 1883, Van Gogh bắt đầu thực hiện các bức tranh phức tạp hơn, ngay khi Theo nhận xét rằng các tác phẩm đó thiếu sự sinh động và tươi mới, Vincent đã tiêu hủy chúng và tập trung vào sơn dầu. Cũng thời gian này, Vincent đến tham khảo các họa sĩ thuộc Trường phái Den Haag như Weissenbruch và Blommers, ông nhận được những lời khuyên về mặt kĩ thuật để sau đó khi đến Nuenen, Van Gogh đã có thể thực hiện các bức vẽ khổ lớn. Đa số các tác phẩm này đã bị chính họa sĩ tiêu hủy, bức Những người ăn khoai nổi tiếng là một trong số rất ít các tác phẩm còn sót lại của thời kì này. Sau chuyến thăm Bảo tàng Rijksmuseum ở Amsterdam, Vincent nhận ra rằng những thiếu sót trong các tác phẩm của ông là do sự thiếu kinh nghiệm trong kĩ thuật vẽ, họa sĩ đã đến Antwerp và sau đó là Paris để trau dồi thêm kĩ năng này.

Sau khi học hỏi được kĩ thuật và kinh nghiệm từ những họa sĩ theo trường phái Ấn tượng và Tân ấn tượng, Van Gogh tới Arles để phát triển các tác phẩm theo hướng này. Nhưng chỉ trong một thời gian ngắn, những ý tưởng cũ về nghệ thuật và tác phẩm lại xuất hiện trong đầu họa sĩ. Đó là ý tưởng về việc thực hiện những loạt tác phẩm về các chủ đề có liên quan hoặc tương phản nhau để phản ánh suy nghĩ của người sáng tác.

Hồ sơ bệnh tật

Mộ của Vincent và Theo van Gogh tại nghĩa trang Auvers-sur-Oise

Van Gogh thường xuyên gặp phải các vấn đề về thần kinh, đặc biệt trong những năm cuối đời. Đã có rất nhiều cuộc tranh luận nổ ra trong việc tìm nguyên nhân thực sự cho chứng bệnh thần kinh của họa sĩ và tác động của nó lên các tác phẩm của ông. Người ta đã đưa ra khoảng 30 chẩn đoán khác nhau cho triệu chứng bệnh của Van Gogh^[29], trong đó phải kể tới chứng tâm thần phân liệt, rối loạn chức năng, giang mai, ngộ độc màu vẽ, động kinh và rối loạn chuyển hóa porphyrine cấp tính. Bất kì chứng bệnh nào trong số trên cũng có thể là thủ phạm dẫn tới sự suy nhược thần kinh của họa sĩ, tình trạng của ông còn bị làm trầm trọng thêm do ăn uống thiếu chất, lao lực, mất ngủ và nghiện rượu, nhất là rượu absinthe.

Cũng có nhiều giả thuyết y học được đưa ra để giải thích việc Van Gogh ưa dùng màu vàng trong các bức tranh của ông. Một giả thuyết cho rằng việc này có thể xuất phát từ chứng nghiện absinthe của Van Gogh, trong loại rượu này có chứa một loại neurotoxin tên là thujone. Việc hấp thụ thujone với liều cao có thể dẫn tới chứng thấy sắc vàng (xanthopsia). Tuy nhiên, một công trình nghiên cứu năm 1991 đã chỉ ra rằng những người nghiện absinthe sẽ phải trở nên gần như vô thức nếu hấp thụ đủ lượng thujone gây chứng thấy sắc vàng. Cũng có giả thuyết cho rằng bác sĩ Gachet có thể đã kê đơn cho Van Gogh dùng mao địa hoàng (digitalis) để chữa chứng động kinh của ông. Việc này được suy đoán từ những bức chân dung bác sĩ Gachet của Van Gogh, bên cạnh người mẫu thường có vài cây hoa mao địa hoàng. Người dùng mao địa hoàng với liều lớn có thể dẫn tới triệu chứng quan sát thấy những điểm màu vàng có quầng xung quanh (giống như trong bức Đêm đầy sao)^[30].

Người ta còn đưa ra một giả thuyết cho thể trạng yếu của họa sĩ, đó là do ngộ độc chì. Các màu vẽ mà Van Gogh thường dùng đều có gốc chì, và một trong các triệu chứng của nhiễm độc chì đó là căng võng mạc dẫn tới thường xuyên nhìn thấy các quầng sáng, một đặc điểm thường thấy trong các tác phẩm cuối đời của họa sĩ^[31].

Di sản và đánh giá

Chân dung Bác sĩ Gachet, từng được bán với giá 82,5 triệu USD

Van Gogh chết trong cảnh nghèo túng và chỉ mới có một chút danh tiếng trong giới nghệ thuật châu Âu. Tuy vậy các sáng tác của ông về sau đã có ảnh hưởng sâu sắc đến các họa sĩ sau này, đặc biệt là các họa sĩ thuộc trường phái Dã thú (Fauvism) như Henri Matisse và các họa sĩ thuộc trường phải Biểu hiện Đức thuộc nhóm Die Brücke. Chủ nghĩa Biểu hiện trừu tượng trong nghệ thuật thập niên 1950 cũng bắt nguồn từ việc phát triển các ý tưởng sáng tác của Van Gogh.

Năm 2004, trong Danh sách những người Hà Lan vĩ đại nhất trong lịch sử (De Grootste Nederlander) do đài KRO tổ chức, Vincent van Gogh được xếp thứ 10 và là nghệ sĩ có thứ hạng cao thứ 2 trong danh sách (sau họa sĩ Rembrandt xếp thứ 9)^[32].

Các họa phẩm đắt giá

Sau khi mất, tranh của Van Gogh rất được các bảo tàng nghệ thuật và nhà sưu tầm cá nhân ưa thích, đặc biệt là trong thập niên 1980 và 1990. Khi đó tác phẩm của Van Gogh liên tục phá kỉ lục thế giới về giá bán, có thể kể tới các bức^[33]:

Tên tác phẩm	Thời gian sáng tác	Năm bán	Giá gốc (triệu USD)	Giá quy đổi^[34] (triệu USD)
Chân dung Bác sĩ Gachet (Portrait du Dr. Gachet)	1890	1990	82,5	129,7
Hoa diên vĩ (Iris)	1889	1987	53,9	97,5
Chân dung tự họa (Portrait de l’artiste sans barbe)	1889	1993	71,5	90,1
Cánh đồng lúa mỳ và cây trắc bá (Champ de blé avec cyprès)	1889	1993	57	81,1
Hoa hướng dương (Les Tournesols)	1888	1987	39,7	71,8
Chân dung một phụ nữ trước cánh đồng lúa mì (Portrait de jeune paysanne assise devant un champ de blé)	1890	1997	47,5	60,8

Van Gogh trong văn hóa đương đại

Năm 1934 nhà văn Irving Stone cho ra đời tiểu thuyết Lust for Life kể về cuộc đời của Vincent van Gogh. Cuốn tiểu thuyết này vào năm 1956 đã được chuyển thể thành bộ phim cùng tên do Vincente Minnelli và George Cukor đạo diễn. Người vào vai Van Gogh là ngôi sao điện ảnh Kirk Douglas còn vai Paul Gauguin được giao cho Anthony Quinn. Với vai diễn này Quinn đã giành Giải Oscar Nam diễn viên phụ xuất sắc nhất.
Năm 1971, nhạc sĩ và ca sĩ Don McLean đã sáng tác bài hát nổi tiếng Vincent để tưởng nhớ đến Van Gogh, câu mở đầu của bài hát, “Starry Starry Night” được lấy cảm hứng từ bức tranh nổi tiếng Đêm đầy sao (tiếng Anh: The Starry Night) của họa sĩ.
Năm 1990 câu chuyện về tình anh em giữa Vincent và Theo van Gogh được đạo diễn Robert Altman đưa vào bộ phim Vincent & Theo trong đó vai Vincent và Theo lần lượt do Tim Roth và Paul Rhys thủ vai.

Tác phẩm

Sọ người và điếu thuốc, sơn dầu trên vải bạt, 1885
Tĩnh vật: Chiếc lọ và mười hai bông hướng dương, 1888
Cối xay cũ, 1888
Mùa gặt, Arles, 1888
Cầu ở Arles, 1888
Nhìn từ Arles với hoa diên vĩ, 1888
Cây trắc bá, 1889
Cánh đồng lúa mì và cây trắc bá, 1889
Cây ôliu, 1889
Cổng vào bệnh viện, Saint-Remy, 1889
Người Arles: Madame Ginoux, 1890
Cánh đồng lúa mỳ và những con quạ, 1890

Tham khảo

^ Mục từ “Van Gôc” trong Từ điển Bách khoa Toàn thư Việt Nam
^ Rewald, John. Post-Impressionism: From van Gogh to Gauguin, revised edition, Secker & Warburg 1978, ISBN 0-436-41151-2
^ Tiểu sử Van Gogh
^ Albert J. Lubin, Stranger on the earth: A psychological biography of Vincent van Gogh,, Holt, Rinehart, and Winston, 1972. ISBN 0-03-091352-7. tr.84
^ Thư số 347 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Vauxhall Society
^ ^a ^ă ^â ^b ^c ^d ^đ ^e ^ê Ken Wilkie, The Van Gogh Assignment, Paddington Press, 1978; republished: The Van Gogh File. A Journey of Discovery, Souvenir Press, 1990, ISBN 0-285-62965-4
^ ^a ^ă ^â ^b ^c Philip Callow, Vincent Van Gogh: A Life, Ivan R. Dee, 1990, ISBN 1-56663-134-3
^ Thư của Vincent van Gogh gửi M. J. Brusse
^ ^a ^ă Kathleen Powers Erickson, At Eternity’s Gate: The Spiritual Vision of Vincent van Gogh, 1998, ISBN 0-8028-4978-4
^ Thư số 129
^ 132 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Thư số 158 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Jan Hulsker, The Borinage Episode and the Misrepresentation of Vincent van Gogh,, Van Gogh Symposium, 1990
^ Thư số 134 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Thư số 153 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ ^a ^ă Thư số 193 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Thư số 166 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Thư số 203 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Thư số 206 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ A.M. Hammacher, Vincent van Gogh: Genius and Disaster, Harry N. Abrams, Incorporated, New York, 1985, ISBN 0-8109-8067-3
^ M. E. Tralbaut, Vincent van Gogh, New York, The Alpine Fine Arts Collection, 1981
^ D. Druick & P. Zegers, Van Gogh and Gauguin: The Studio of the South, Thames & Hudson, 2001
^ Thư số 510 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ John Rewald, Post-Impressionism, revised edition: Secker & Warburg, London England. 1978
^ Thư số 648 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Thư số 629 của Vincent van Gogh gửi Theo van Gogh, Webexhibits.org
^ Tiểu sử Van Gogh trên Sparknotes.com
^ Dietrich Blumer, “Những căn bệnh của Vincent van Gogh” American Journal of Psychiatry, 2002
^ Paul Wolf (tháng 11 năm 2001). “Creativity and chronic disease Vincent van Gogh (1853-1890)”. Western Journal of Medicine (bằng Tiếng Anh) (vol. 175). tr. iss. 5, pa. 348. Truy cập 18/11/2011. ‘They complain of seeing yellow spots surrounded by coronas, much like those in “The Starry Night.”’
^ Ross King. The Judgment of Paris: The Revolutionary Decade that Gave the World Impressionism, New York: Waller & Company, 2006 ISBN 0-8027-1466-8
^ Trang web chính thức của De Grootste Nederlander
^ Các họa phẩm đắt giá nhất thế giới, Productionmyarts.com (tiếng Pháp)
^ Có tính đến lạm phát, quy đổi theo Minneapolisfed.org

Liên kết ngoài

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Vincent van Gogh

Wikiquote có sưu tập danh ngôn về:

Vincent van Gogh

Wikisource có các tác phẩm gốc nói đến hoặc của:

Vincent van Gogh

Phòng tranh Vincent van Gogh Gallery. Bộ sưu tập đầy đủ tác phẩm và thư từ của họa sĩ.
Thư từ của Van Gogh
Bảo tàng Van Gogh, Amsterdam
Van Gogh, Vietsciences-Phạm Văn Tuấn

Chủ đề Hội họa

Chủ đề Hà Lan

“Vincent van Gogh” là một bài viết chọn lọc của Wikipedia tiếng Việt.
Mời bạn xem phiên bản đã được bình chọn vào ngày 3 tháng 12 năm 2007 và so sánh sự khác biệt với phiên bản hiện tại.

Thể loại:

Xuân qua , Hạ tới. Chúc mừng Năm mới 2016 vui khỏe hạnh phúc

Chaongaymoi

Hoàng Kim Bài viết mới trên TÌNH YÊU CUỘC SỐNG
CNM365, ngày mới nhất bấm vào đây cập nhật mỗi ngày

Phim & Video yêu thích

Vincent van Gogh – The story
Giovanni Marradi – Garden of Dreams

KimYouTube

Trở về trang chính
Hoàng Kim Ngọc Phương Nam Thung dung Dạy và học Cây Lương thực Dạy và Học Tình yêu cuộc sống Kim on LinkedIn Kim on Facebook Kim on Twitter

Chào ngày mới 29 tháng 3

Posted on 29.03.2015 by HoangKim, NgocphuongNam

Phản hồi

CNM365. Chào ngày mới 29 tháng 3. Wikipedia Ngày này năm xưa. Năm 1975 – Chiến dịch Mùa Xuân 1975: Quân đội Nhân dân Việt Nam tiến vào Đà Nẵng, Chiến dịch Huế – Đà Nẵng kết thúc. Năm 1974 – Các nông dân tại Lâm Đồng, Tây An, Trung Quốc, phát hiện ra Đội quân đất nung (hình) được tùy táng cùng Tần Thủy Hoàng. Năm 1976 – Bay trên tổ chim cúc cu của đạo diễn Tomáš Forman trở thành phim thứ hai giành được cả năm giải Oscar chính trong một lễ trao giải Oscar.

29 tháng 3

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Ngày 29 tháng 3 là ngày thứ 88 trong mỗi năm thường (ngày thứ 89 trong mỗi năm nhuận). Còn 277 ngày nữa trong năm.

« Tháng 3 năm 2015 »
CN	T2	T3	T4	T5	T6	T7
1	2	3	4	5	6	7
8	9	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30	31

Mục lục

Sự kiện

57 – Hoàng thái tử Lưu Trang đăng cơ làm hoàng đế thứ hai của triều Đông Hán, tức Hán Minh Đế.
1807 – tiểu hành tinh 4 Vesta được tìm ra gần quỹ đạo của Sao Mộc
1849 – Anh sát nhập miền Punjab
1867 – Nữ hoàng Victoria ký Đạo luật Anh về châu Bắc Mỹ, lập Nước tự trị Canada bắt đầu ngày 1 tháng 7.
1971 – Tàn sát ở làng Mỹ Lai: Trung uý William Calley bị tuyên bố phạm tội giết người có tính toán và bị kết án tù chung thân
1972 – máy bay AC-130 đã bị bắn rơi trong một phi vụ ban đêm bởi tên lửa đất đối không vác vai SAM-7 ở gần Tchepone.
1973 – Chiến tranh Việt Nam: Lính Mỹ cuối cùng rời khỏi Việt Nam
1975 – Chiến dịch Mùa Xuân 1975: Quân đội Nhân dân Việt Nam tiến vào Đà Nẵng, Chiến dịch Huế – Đà Nẵng kết thúc.
1973 – Tổng thống Việt Nam Cộng hòa Nguyễn Văn Thiệu ký Sắc Lệnh số 264-TT/SL thành lập Viện Đại học Bách khoa Thủ Đức
1974 – Các nông dân tại Lâm Đồng, Tây An, Trung Quốc, phát hiện ra Đội quân đất nung (hình) được tùy táng cùng Tần Thủy Hoàng.
1976 – Bay trên tổ chim cúc cu của đạo diễn Tomáš Forman trở thành phim thứ hai giành được cả năm giải Oscar chính trong một lễ trao giải Oscar.
1981 – London marathon, một trong những cuộc thi chạy việt dã lớn nhất thế giới, diễn ra lần đầu tiên tại Luân Đôn.
1990 – Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Tiệp Khắc đổi tên thành Cộng hòa Liên bang Tiệp Khắc.
2010 – Các phần tử ly khai Chesnya tiến hành hai vụ đánh bom nhằm vào hệ thống tầu điện ngầm Moskva tại Nga, khiến 40 người thiệt mạng.

Sinh

1602 – John Lightfoot, giáo sĩ người Anh (m. 1675)
1713 – John Ponsonby, chính khách người Ireland (m. 1789)
1769 – Nicolas Jean de Dieu Soult, Marshal người Pháp (m. 1851)
1790 – John Tyler, tổng thống Mỹ thứ 10 (m. 1862)
1824 – Ludwig Büchner, nhà triết học, thầy thuốc người Đức (m. 1899)
1826 – Wilhelm Liebknecht, nhà báo, chính khách người Đức (m. 1900)
1867 – Cy Young, vận động viên bóng chày người Mỹ (m. 1955)
1873 – Tullio Levi-Civita, nhà toán học người Ý (m. 1941)
1888 – Enea Bossi, kĩ sư, hàng không người đi đầu trong lĩnh vực người Ý (m. 1963)
1889 – Warner Baxter, diễn viên người Mỹ (m. 1951)
1891 – Yvan Goll, nhà văn người Pháp (m. 1950)
1892 – József Cardinal Mindszenty, hồng y giáo chủ thiên chúa người Hungary (m. 1975)
1895 – Ernst Jünger, tác gia người Đức (m. 1998)
1899 – Lavrenty Beria, nhà cộng sản lãnh tụ người Liên Xô (m. 1953)
1900 – Bill Aston, người đua xe người Anh (m. 1974)
1901 – Andrija Maurovic, người minh họa người Croatia (m. 1981)
1902 – Marcel Aymé, nhà văn người Pháp (m. 1967)
1902 – William Walton, nhà soạn nhạc người Anh (m. 1983)
1905 – Philip Ahn, diễn viên người Mỹ (m. 1978)
1907 – “Braguinha”, người sáng tác bài hát người Brasil (m. 2006)
1908 – Arthur O’Connell, diễn viên người Mỹ (m. 1981)
1908 – Dennis O’Keefe, diễn viên người Mỹ (m. 1968)
1911 – Brigitte Horney, nữ diễn viên người Đức (m. 1988)
1913 – Tony Zale, võ sĩ quyền Anh người Mỹ (m. 1997)
1913 – R. S. Thomas, nhà thơ Wales (m. 2000)
1914 – Phil Foster, diễn viên người Mỹ (m. 1985)
1916 – Eugene McCarthy, chính khách người Mỹ (m. 2005)
1918 – Lê Văn Thiêm, nhà toán học Việt Nam (m. 1991)
1918 – Pearl Bailey, ca sĩ, nữ diễn viên người Mỹ (m. 1990)
1918 – Sam Walton, doanh nhân người Mỹ (m. 1992)
1919 – Eileen Heckart, nữ diễn viên người Mỹ (m. 2001)
1929 – Lennart Meri, tổng thống Estonia (m. 2006)
1929 – Richard Lewontin, nhà sinh vật học người Mỹ
1929 – Utpal Dutt, diễn viên Ấn Độ (m. 1993)
1931 – Aleksei Gubarev, nhà du hành vũ trụ người Liên Xô
1931 – Norman Tebbit, chính khách người Anh
1933 – Jacques Brault, nhà thơ người Pháp
1934 – Paul Crouch, televangelist người Mỹ
1936 – Judith Guest, tác gia người Mỹ
1936 – Mogens Camre, chính khách người Đan Mạch
1939 – Terence Hill, diễn viên người Ý
1940 – Ray Davis, nhạc sĩ người Mỹ (m. 2005)
1940 – Astrud Gilberto, ca sĩ người Brasil
1941 – Eden Kane, ca sĩ người Anh
1943 – Eric Idle, diễn viên, nhà văn, nhà soạn nhạc người Anh
1943 – Sir John Major, thủ tướng Anh nguyên
1943 – Vangelis, nhạc sĩ, nhà soạn nhạc người Hy Lạp
1944 – Terry Jacks, nhạc sĩ, người sáng tác bài hát, nhà hoạt động người Canada
1944 – Denny McLain, vận động viên bóng chày người Mỹ
1945 – Walt Frazier, cầu thủ bóng rổ người Mỹ
1946 – Billy Thorpe, ca sĩ người Úc (m. 2007)
1947 – Bobby Kimball, ca sĩ người Mỹ
1948 – Bud Cort, diễn viên người Mỹ
1949 – Keith Simpson, chính khách người Anh
1949 – Michael Brecker, nhạc Jazz nhạc công saxophon người Mỹ (m. 2007)
1949 – John Arthur Spenkelink, kẻ giết người người Mỹ (m. 1979)
1952 – Teófilo Stevenson, võ sĩ quyền Anh Cuba
1954 – Dianne Kay, nữ diễn viên người Mỹ
1955 – Earl Campbell, cầu thủ bóng đá người Mỹ
1955 – Brendan Gleeson, diễn viên người Ireland
1955 – Christopher Lawford, diễn viên người Ireland
1955 – Marina Sirtis, nữ diễn viên người Anh
1956 – Patty Donahue, ca sĩ người Mỹ (m. 1996)
1956 – Stephen Cole, nhà báo người Anh
1956 – Kurt Thomas, vận động viên thể dục người Mỹ
1957 – Christopher Lambert, diễn viên người Pháp
1958 – Victor Salva, đạo diễn phim người Mỹ
1959 – Perry Farrell, nhạc sĩ người Mỹ
1959 – Brad McCrimmon, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Canada
1961 – Mike Kingery, vận động viên bóng chày người Mỹ
1961 – Amy Sedaris, nữ diễn viên, diễn viên hài người Mỹ
1961 – Gary Brabham, người đua xe người Úc
1964 – Elle Macpherson, người mẫu, người Úc
1965 – William Oefelein, nhà du hành vũ trụ người Mỹ
1965 – Voula Patoulidou, vận động viên người Hy Lạp
1965 – Emilios T. Harlaftis, nhà vật lí thiên văn người Hy Lạp (m. 2005)
1967 – Brian Jordan, vận động viên bóng chày người Mỹ
1967 – John Popper, nhạc sĩ người Mỹ
1968 – Sue Foley, ca sĩ, nghệ sĩ đàn ghita người Canada
1968 – Lucy Lawless, nữ diễn viên, ca sĩ người New Zealand
1972 – Rui Costa, cầu thủ bóng đá người Bồ Đào Nha
1972 – Junichi Suwabe, diễn viên lồng tiếng người Nhật Bản
1973 – Marc Overmars, cầu thủ bóng đá người Đức
1974 – Kristoffer Cusick, diễn viên người Mỹ
1974 – Marc Gené, người lái xe đua người Tây Ban Nha
1976 – Igor Astarloa, vận động viên xe đạp người Tây Ban Nha
1976 – Jennifer Capriati, vận động viên quần vợt người Mỹ
1978 – Michael Kaczurak, ca sĩ, diễn viên người Mỹ
1980 – Kim Tae Hee, nữ diễn viên người Hàn Quốc
1980 – Prince Hamzah bin Al Hussein, Jordan
1980 – Amy Mathews, nữ diễn viên người Úc
1981 – Megan Hilty, nữ diễn viên người Mỹ
1982 – Hideaki Takizawa, nghệ sĩ người Nhật Bản
1983 – Luiza Sá, nhạc sĩ người Brasil
1986 – Sylvan Ebanks-Blake, cầu thủ bóng đá người Anh

Mất

1058 – Giáo hoàng Steven X
1368 – Emperor Go-Murakami, hoàng đế người Nhật Bản (s. 1328)
1578 – Arthur Champernowne, đô đốc người Anh (s. 1524)
1578 – Louis I, Guise, Pháp giáo chủ hồng y giáo chủ hồng y (s. 1527)
1625 – Antonio de Herrera y Tordesillas, sử gia người Tây Ban Nha (s. 1549)
1629 – Jacob de Gheyn II, nghệ sĩ người Đức (s. 1565)
1772 – Emanuel Swedenborg, nhà triết học, nhà toán học người Thụy Điển (s. 1688)
1792 – Vua Gustav III của Thụy Điển, sau khi bị ám sát ngày 16 tháng 3
1803 – Gottfried van Swieten, nhà soạn nhạc người Đức (s. 1733)
1826 – Johann Heinrich Voß, nhà thơ người Đức (s. 1751)
1848 – John Jacob Astor, doanh nhân người Mỹ (s. 1763)
1873 – Francesco Zantedeschi, nhà vật lí người Ý (s. 1797)
1888 – Charles-Valentin Alkan, nhà soạn nhạc người Pháp (s. 1813)
1906 – Slava Raskaj, họa sĩ người Croatia (s. 1878)
1924 – Charles Villiers Stanford, nhà soạn nhạc người Ireland (s. 1852)
1937 – Karol Szymanowski, nhà soạn nhạc người Ba Lan (s. 1882)
1948 – Olev Siinmaa, kiến trúc sư người Estonia (s. 1881)
1957 – Joyce Cary, tác gia người Ireland (s. 1888)
1959 – Barthelemy Boganda, tổng thống Trung Phi đầu tiên (s. 1910)
1970 – Anna Louise Strong, nhà cộng sản nhà báo người Mỹ (s. 1885)
1971 – Dhirendranath Datta, chính khách người Bangladesh (s. 1886)
1982 – Carl Orff, nhà soạn nhạc người Đức (s. 1895)
1985 – Luther Terry, tướng Mỹ bác sĩ giải phẫu (s. 1911)
1986 – Harry Ritz, diễn viên, diễn viên hài người Mỹ (s. 1907)
1988 – Ted Kluszewski, vận động viên bóng chày người Mỹ (s. 1924)
1989 – Bernard Blier, diễn viên người Pháp (s. 1916)
1992 – Paul Henreid, diễn viên người Áo (s. 1908)
1994 – Bill Travers, diễn viên người Anh (s. 1922)
1995 – Baltimora, ca sĩ người Anh (s. 1957)
1995 – Terry Moore, vận động viên bóng chày người Mỹ (s. 1912)
1996 – Frank Daniel, nhà văn, người đạo diễn, nhà sản xuất, giáo viên người Séc (s. 1926)
1996 – Bill Goldsworthy, vận động viên khúc côn cầu trên băng người Canada (s. 1944)
1999 – Joe Williams, ca sĩ người Mỹ (s. 1918)
2001 – Helge Ingstad, nhà thám hiểm người Na Uy (s. 1899)
2001 – John Lewis, nhạc Jazz nghệ sĩ dương cầm người Mỹ (s. 1920)
2003 – Bác sĩ Carlo Urbani, người tìm ra SARS
2005 – Johnnie Cochran, luật sư người Mỹ (s. 1937)
2005 – Mitch Hedberg, diễn viên hài người Mỹ (s. 1968)
2005 – Miltos Sahtouris, nhà thơ người Hy Lạp (s. 1919)
2006 – Salvador Elizondo, nhà văn người Mexico (s. 1932)
2007 – Calvin Lockhart, diễn viên người Bahamas (s. 1934)

Ngày lễ và kỷ niệm

Tham khảo

Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về 29 tháng 3

Thể loại:

Chiến dịch Huế – Đà Nẵng

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Chiến dịch Huế-Đà Nẵng

Một phần của Chiến dịch mùa xuân năm 1975

Cột cờ thành nội Huế

Thời gian	5 tháng 3 – 2 tháng 4 năm 1975
Địa điểm	Huế, Đà Nẵng và các tỉnh Trung Trung Bộ miền Nam Việt Nam
Kết quả	Chiến thắng quyết định của QĐNDVN

Tham chiến

Việt Nam Dân chủ Cộng hòa

Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam

Việt Nam Cộng Hòa

Hoa Kỳ (cố vấn chỉ huy và lập cầu hàng hải để di tản)

Chỉ huy

Lê Trọng Tấn
Nguyễn Hữu An
Lê Tự Đồng
Chu Huy Mân
Hoàng Đan

Ngô Quang Trưởng

Francis (chỉ huy CIA

Lực lượng

4 sư đoàn bộ binh, 5 trung đoàn, 4 tiểu đoàn, 1 lữ đoàn độc lập, tổng cộng khoảng 60.000 quân
1 trung đoàn tăng – thiết giáp với 60 xe tăng
3 trung đoàn pháo binh với 103 pháo xe kéo, 281 pháo cỡ nhỏ và súng cối
1 sư đoàn phòng không
1 lữ đoàn công binh
1 lữ đoàn thông tin – liên lạc

Quân đoàn 1 QLVNCH, tổng cộng 134.000 quân,
449 xe tăng, xe bọc thép,
64 xe bọc thép M-42 gắn pháo phòng không 40mm,
418 pháo cỡ lớn 105-175 ly (chưa kể pháo cỡ nhỏ và súng cối)
373 máy bay,
165 tàu xuồng các loại.
^[1]

Tổn thất

Không rõ

Ngoài 8.000 quân xuống tàu vượt biển thoát vây, còn lại trên 120.000 quân bị tiêu diệt, bắt sống hoặc tan rã.
Hầu hết vũ khí bị phá hủy hoặc thu giữ (129 máy bay các loại, 216 khẩu pháo, 80 xe tăng, 47 tàu xuồng chiến đấu, 10 vạn tấn vũ khí các loại bị QĐNDVN thu giữ)

Chiến dịch trong Chiến tranh Việt Nam

Chiến dịch Huế-Đà Nẵng là một chiến dịch trong các chiến dịch lớn của cuộc Tổng tấn công và nổi dậy Mùa xuân năm 1975 do Quân đội nhân dân Việt Nam phát động, dẫn đến kết thúc cuộc Chiến tranh Việt Nam. Chiến dịch này bắt đầu từ ngày 5 tháng 3 đến ngày 29 tháng 3 năm 1975 sau khi chiến dịch Tây Nguyên bắt đầu được một ngày. Diễn biến các hoạt động quân sự của chiến dịch bao gồm ba chiến dịch nhỏ hơn được tiến hành gối nhau về thời gian: Chiến dịch Trị Thiên 1975, Chiến dịch Nam-Ngãi và Chiến dịch Đà Nẵng.

Giống như ở Tây Nguyên, sự can thiệp của tổng thống Nguyễn Văn Thiệu với chiến lược “cố thủ” mới của ông ta cũng là một trong những nguyên nhân đưa đến việc Quân khu I thất thủ. Kết quả của chiến dịch này là Quân đoàn I Quân lực Việt Nam Cộng hoà phải rút bỏ Quân khu I. Để tránh nguy cơ bị tiêu diệt hoàn toàn, Quân đoàn II phải bỏ lại toàn bộ địa bàn ven biển miền Trung Trung bộ. Hai quân đoàn này sau đó đã phải giải thể. Những đơn vị còn lại được sáp nhập vào Quân đoàn III. Tuyến phòng thủ của QLVNCH đã lùi từ mức 1 (giữ Huế-Đà Nẵng trở vào) xuống dưới mức 5 (giữ Ninh Thuận trở vào), làm phá sản những dự kiến hồi tháng 8 năm 1974 trong bản Kế hoạch quân sự Lý Thường Kiệt 1975 cũng như kế hoạch phòng thủ 5 mức đã được tổng thống Nguyễn Văn Thiệu vạch ra ngày 11 tháng 3 năm 1975. Quân đội Nhân dân Việt Nam có thời cơ để đẩy nhanh sự tan rã của QLVNCH và sự sụp đổ của Việt Nam Cộng hoà.

Mục lục

Lực lượng các bên

Quân đội Nhân dân Việt Nam

Binh lực

Tại Trị Thiên Huế và Đà Nẵng: Tháng 3 năm 1975, lực lượng Quân đội nhân dân Viêt Nam trên địa bàn Trị Thiên Huế có Quân đoàn 2 – Binh đoàn Hương Giang (thành lập tháng 5 năm 1974) gồm các sư đoàn bộ binh 304, 324, 325; sư đoàn phòng không 673; lữ đoàn pháo binh 164; lữ đoàn xe tăng 203; lữ đoàn công binh 219; trung đoàn thông tin 463. Lực lượng quân khu Trị Thiên Huế (B5 cũ) có mặt trên địa bàn gồm các trung đoàn bộ binh 4, 46, 271, tiểu đoàn bộ binh độc lập số 21, 6 tiểu đoàn quân địa phương, một trung đoàn pháo binh cơ giới, một trung đoàn cao xạ, một trung đoàn công binh, một tiểu đoàn đặc công, một tiểu đoàn vận tải cơ giới.^[2]

Tại địa bàn phía Bắc khu 5, sư đoàn bộ binh 2 chủ lực khu sau chiến dịch Nông Sơn – Thượng Đức, trung đoàn 141 (sư đoàn 3), các trung đoàn pháo binh 368 và 572, lữ đoàn bộ binh 52, trung đoàn địa phương 96 (Quảng Đà), trung đoàn địa phương 94 (Quảng Ngãi), các tiểu đoàn địa phương 70 và 72 (Quảng Nam) đã đứng chân trên các bàn đạp chiến lược tại khu vực Trung Phước – Quế Sơn, đối diện với tuyến phòng thủ của sư đoàn 2 QLVNCH ở Tiên Phước-Phước Lâm-Suối Đá.^[3]^[4]

Chỉ huy Tư lệnh chiến dịch: Trung tướng Lê Trọng Tấn

Quân đoàn 2

Tư lệnh quân đoàn 2 (từ tháng 2 năm 1975): Thiếu tướng Nguyễn Hữu An.

Chính ủy quân đoàn: Thiếu tướng Lê Linh.

Phó tư lệnh: Đại tá Hoàng Đan.

Phó chính uỷ: Đại tá Nguyễn Công Trang.

Loạt bài Chiến tranh Việt Nam
Giai đoạn 1954–1959
Thuyết Domino
Hoa Kỳ can thiệp
Miền Bắc – Miền Nam
Giai đoạn 1960–1965
Diễn biến Quốc tế – Miền Nam
Kế hoạch Staley-Taylor
Chiến tranh đặc biệt
Đảo chính Chính phủ Ngô Đình Diệm
Giai đoạn 1965–1968
Miền Bắc Chiến dịch: Sự kiện Vịnh Bắc Bộ Mũi Tên Xuyên –Sấm Rền
Miền Nam Chiến tranh cục bộ Chiến dịch: Các chiến dịch Tìm-Diệt Phượng Hoàng –Tết Mậu Thân, 1968
Diễn biến Quốc tế
Giai đoạn 1968–1972
Diễn biến Quốc tế
Việt Nam hóa chiến tranh
Hội nghị Paris
Hiệp định Paris
Chiến dịch: Lam Sơn 719 – Chiến cục năm 1972 – Hè 1972 –Mặt trận phòng không 1972 –Phòng không Hà Nội 12 ngày đêm
Giai đoạn 1973–1975
Chiến dịch: Xuân 1975 Phước Long
Tây Nguyên –Huế – Đà Nẵng Phan Rang – Xuân Lộc
Hồ Chí Minh
Trường Sa và các đảo trên Biển Đông
Sự kiện 30 tháng 4, 1975
Hậu quả chiến tranh
Tổn thất nhân mạng
Tội ác của Hoa Kỳ và đồng minh
Chất độc da cam
Thuyền nhân
sửatiêu bản

Sở chỉ huy Quân đoàn đóng tại Động Truồi (Tây Nam Huế).^[5]

Quân khu Trị-Thiên

Tư lệnh kiêm chính uỷ: Thiếu tướng Lê Tự Đồng.

Phó tư lệnh kiêm tham mưu trưởng: Đại tá Dương Bá Nuôi.

Phó tư lệnh: Nguyễn Chi

Phó chính uỷ: Nguyễn Văn Thanh

Tham mưu phó: Nguyễn Mạnh Thoa.

Sở chỉ huy Quân khu đóng tại Cốc Ba Bó.^[6]

Bộ tư lệnh khu 5

Tư lệnh: Thiếu tướng Chu Huy Mân

Chính uỷ: Võ Chí Công

Phó Tư lệnh: Nguyễn Chơn

Phó Chính uỷ: Thiếu tướng Đoàn Khuê

Sở chỉ huy quân khu đóng tại Trà My.

Quân lực Việt Nam Cộng hoà

Binh lực

Đầu năm 1975, Quân khu I – Quân đoàn I Quân lực Việt Nam Cộng hòa là đơn vị có biên chế mạnh nhất trong các quân khu, biệt khu. Do nằm ở địa bàn đối diện với miền Bắc, Quân đoàn này có 3 sư đoàn bộ binh 1, 2 và 3; sư đoàn dù và sư đoàn thuỷ quân lục chiến thuộc lực lượng tổng trù bị với biên chế mỗi sư đoàn có 4 lữ đoàn; bốn liên đoàn biệt động quân 11, 12, 14, 15; 5 thiết đoàn xe tăng, xe bọc thép 4, 7, 11, 17, 20; 13 chi đội xe bọc thép tăng phái cho các sư đoàn bộ binh; 21 tiểu đoàn pháo binh; sư đoàn không quân số 1; 2 tiểu đoàn cao xạ tự hành; 2 hải đoàn tuần duyên và 2 giang đoàn; 50 tiểu đoàn và 5 đại đội bảo an; 6 đại đội cảnh sát dã chiến.

Quân đoàn này cũng nắm trong tay và sở hữu một khối lượng binh lực, vũ khí, phương tiện chiến tranh và dự trữ hậu cần rất lớn gồm 134.000 sĩ quan và binh sĩ, trong đó có 84.000 quân chủ lực và 50.000 quân địa phương; 449 xe tăng, xe bọc thép; 418 khẩu pháo lớn có cỡ nòng từ 105mm đến 175mm; 27 xe bọc thép M-42 gắn cao xạ 40 mm 2 nòng; 37 xe cùng loại gắn súng máy 6 nòng loại Vulcan; 373 máy bay, trong đó có 96 máy bay chiến đấu; 165 tàu, xuồng các loại.^[7]

Chỉ huy chiến trường

Tư lệnh Quân khu I – Quân đoàn I: Trung tướng Ngô Quang Trưởng

Chỉ huy không quân: Chuẩn tướng Nguyễn Văn Khánh

Chỉ huy quân dù: Thiếu tướng Lê Quang Lưỡng.

Chỉ huy thủy quân lục chiến: Thiếu tướng Bùi Thế Lân.

Chỉ huy hải quân: Phó đề đốc Hồ Văn Kỳ Thoại

Ý đồ quân sự – chính trị của các bên

Phương án tấn công của Quân đội nhân dân Việt Nam

Hướng Trị Thiên

Sau các chiến dịch Nông Sơn – Thượng Đức (phối hợp với chủ lực khu 5), La Sơn – Mỏ Tàu (K18), Quân đoàn 2, binh lực chủ yếu của mặt trận Trị-Thiên của QĐNDVN đã chiếm dược một số bàn đạp chiến dịch quan trọng và bố trí thành một vòng cung lớn từ phía Bắc (Đông Hà – Ái Tử) quan phía Tây (Khe Sanh – Ba Lòng) đến Tây và Nam Huế (A Lưới, Nam Đông) bao quanh các lực lượng của QLVNCH tại Quảng Trị và Thừa Thiên. Toàn bộ sư đoàn 304 và trung đoàn 3 (sư đoàn 324) có mặt ở Nông Sơn – Thượng Đức để chuẩn bị tấn công Đà Nẵng từ phía Tây. Riêng trung đoàn 95 (sư đoàn 325) đã được điều động đến Nam Tây Nguyên từ tháng 1 năm 1975, không tham gia chiến dịch. Trên địa bàn khu 5, sư đoàn 2 (chủ lực khu) đang chiếm lĩnh các vị trí thuận lợi ở Tiên Phước, Trà My, Trà Bồng nối liền với vùng Đắc Tô – Tân Cảnh.^[8]

Ngày 21 tháng 2 năm 1975, Bộ tư lệnh mặt trận Trị Thiên có sự tham sự của các chỉ huy Quân đoàn 2 và Quân khu Trị Thiên đã thông qua kế hoạch hành động quân sự xuân hè 1975 (mật danh K175) dự kiến từ tháng 3 đến tháng 5 năm 1975 và kế hoạch chiến dịch mùa thu 1975 dự kiến từ tháng 7 đến tháng 8 năm 1975. Với lực lượng tổng cộng 7 trung đoàn trên hướng Trị-Thiên và 4 trung đoàn trên hướng Đà Nẵng, Bộ tư lệnh mặt trận Trị-Thiên vạch kế hoạch ban đầu cho chiến dịch với mục tiêu trước mắt là đánh chiếm toàn bộ tỉnh Quảng Trị, bao vây cô lập Huế và nếu có điều kiện phát triển thì đánh chiếm toàn bộ địa bàn Trị Thiên Huế.^[9]

Để thực hiện ý đồ trên đây, hướng tấn công chính của Quân đoàn 2 được điều chỉnh từ Tây Bắc Huế (tuyến đường 12) xuống Tây Nam Huế (tuyến đường 14 nhằm mục tiêu cô lập toàn bộ cánh Bắc của Quân đoàn 2 QLVNCH với cánh Nam (Đà Nẵng và Quảng Nam-Quảng Ngãi). Toàn bộ địa bàn Trị Thiên được chia thành 5 khu vực tấn công gồm: Khu vực Quảng Trị (từ Nam Sông Thạch Hãn đến sông Mỹ Chánh); khu vực Bắc Thừa Thiên (Phong Điền, Quảng Điền, Hương Trà); khu vực thành phố Huế và ngoại vi; Khu vực đồng bằng Nam Huế Phú Vang, Hương Thuỷ; các trọng điểm giao thông trên đường số 1 tại Phú Lộc và bắc Hải Vân.^[10]

Hướng Nam-Ngãi

Sau khi chia cắt Huế với Đà Nẵng, Bộ tư lệnh khu V sẽ phối hợp tổ chức chiến dịch Nam-Ngãi tại địa bàn hai tỉnh này nhằm chia cắt Đà Nẵng với địa bàn ven biển miền Trung Trung bộ (thuộc Quân khu II-QLVNCH). Do hai trung đoàn bộ binh 2, 12 và trung đoàn pháo binh 368 (thiếu) của sư đoàn 3 Sao Vàng đang hoạt động phối hợp với Quân đoàn 3 ở hướng đường 19 – An Khê trong khuôn khổ chiến dịch Tây Nguyên; các lực lượng tham gia chiến dịch của Bộ tư lệnh Khu 5 chỉ còn sư đoàn 2, trung đoàn 141 (sư đoàn 3), các trung đoàn pháo binh 368 và 572, lữ đoàn bộ binh 52, trung đoàn địa phương 96 (Quảng Đà), trung đoàn địa phương 94 (Quảng Ngãi), các tiểu đoàn địa phương 70 và 72 (Quảng Nam). Mục tiêu của chiến dịch là cụm quân của sư đoàn 2, thiết đoàn 11 và Liên đoàn bảo an 912 QLVNCH tại khu vực Tiên Phước, Phước Lâm, Suối Đá, phát triển xuống Tam Kỳ, Quảng Ngãi. Nếu có thời cơ thì đánh chiếm toàn bộ địa bàn tỉnh Bình Định, bao gồm cả thành phố Quy Nhơn.^[4]

Hướng Đà Nẵng

Phương án ban đầu là bao vây, cô lập Đà Nẵng với các vùng xung quanh; chia cắt cụm quân Đà Nẵng với cụm quân phía Bắc và phía Nam của Quân đoàn I – Quân lực Việt Nam Cộng hoà, không cho các lực lượng này co về cố thủ Đà Nẵng. Sau đó tùy tình hình, có thể tổ chức tiến công vào căn cứ liên hợp hải – lục – không quân tại Đà Nẵng trong hành tiến.^[11]

Phương án phòng thủ của Quân lực Việt Nam Cộng hòa

Sơ đồ Quân khu I của QLVNCH

Căn cứ vào “Kế hoạch quân sự Lý Thường Kiệt 1975”, cùng với kinh nghiệm thực hành phản kích tại chiến trường Trị Thiên năm 1972 và các tin tức tình báo thu thập được, khối binh lực của Quân đoàn II được trung tướng Ngô Quang Trưởng bố trí thành ba tuyến với ba hướng phòng thủ cơ bản của quân khu.

Các tuyến phòng thủ

Tuyến “da cam”: Theo kế hoạch của tướng Ngô Quang Trưởng, tuyến này có ý nghĩa như tuyến phòng thủ biên giới quốc gia; là tuyến tổng tiền đồn tiếp giáp với đối phương, vừa là tuyến bàn đạp để tấn công, vừa là tuyến ngăn chặn đầu tiên mọi cuộc tấn công của đối phương. Tuyến này được bố trí binh lực và hỏa lực mạnh; được tăng cường các lực lượng có khả năng đột kích sâu như thiết giáp, biệt động.

Tuyến “xanh lục”: Còn gọi là tuyến trì hoãn; tuyến phòng thủ này có nhiệm vụ tiếp tục ngăn chặn nếu đối phương vượt qua tuyến “da cam”; có nhiệm vụ tiêu hao lực lượng đối phương, kéo dài thời gian và tạo cơ hội cho tuyến sau có thêm thời gian tổ chức phòng thủ hoặc tiến hành phản kích.

Tuyến “xanh dương”: Có nhiệm vụ chốt giữ các khu phòng thủ đã được phân định, tiêu hao, tiêu diệt đối phương đã suy yếu khi vượt qua hai tuyến trước, tổ chức phản kích đẩy đối phương ra ngoài.^[12]

Các hướng phòng thủ

Hướng Trị Thiên Huế (Kế hoạch phòng thủ có mật danh X.28): Gồm sư đoàn bộ binh 1, sư đoàn thủy quân lục chiến, các liên đoàn biệt động quân 4 và 15, các liên đoàn bảo an 913, 914; các thiết đoàn số 17 và 20; 10 tiểu đoàn pháo binh; 1 tiểu đoàn cao xạ tự hành; 1 phi đoàn trực thăng; 2 phi đội trinh sát; hải đoàn duyên phòng 106. Các lực lượng này chịu trách nhiệm phòng thủ phần còn lại của tỉnh Quảng Trị và toàn bộ tỉnh Thừa Thiên, từ Nam sông Thạch Hãn đến sườn phía Bắc dãy núi Bạch Mã. Chỉ huy hướng này là trung tướng Lâm Quang Thi, Phó tư lệnh Quân đoàn I, đóng Sở chỉ huy tiền phương Quân đoàn tại Huế.

Hướng Đà Nẵng (Kế hoạch phòng thủ có mật danh Z.36): Gồm sư đoàn bộ binh 3; sư đoàn dù; các thiết đoàn số 4 và 7; các liên đoàn biệt động quân 11 và 14; liên đoàn bảo an 911; sư đoàn 1 không quân; 8 tiểu đoàn pháo binh; 1 hải đoàn duyên phòng và 2 giang đội. Các lực lượng QLVNCH trên hướng này chịu trách nhiệm phòng thủ thành phố Đà Nẵng và tỉnh Quảng Tín từ sườn phía Nam dãy Bạch Mã đến bờ Bắc sông Vu Gia; do đích thân trung tướng Ngô Quang Trưởng, tư lệnh Quân đoàn I trực tiếp chỉ huy. Bộ Tư lệnh quân đoàn I đặt tại Đà Nẵng.

Hướng Quảng Nam-Quảng Ngãi (Kế hoạch phòng thủ có mật danh X.36): Gồm sư đoàn bộ binh 2, liên đoàn 12 biệt động quân, thiết đoàn 11, 3 tiểu đoàn pháo binh, liên đoàn bảo an 912, 1 hải đoàn duyên phòng và 1 giang đội. Các lực lượng trên hướng này chịu trách nhiệm phòng thủ phần còn lại của tỉnh Quảng Nam và tỉnh Quảng Ngãi từ bờ Nam sông Vu Gia đến đèo Bình Đệ dưới quyền chỉ huy của chuẩn tướng Trần Văn Nhựt, tư lệnh sư đoàn bộ binh 2. Bộ tư lệnh sư đoàn đặt tại căn cứ Chu Lai.^[12]^[13]

Diễn biến các chiến dịch

Chiến dịch Trị Thiên Huế

Binh lực chủ yếu tại cánh quân phía Bắc của Quân đoàn I – QLVNCH đóng ở Trị Thiên Huế được bố trí thành 7 khu vực phòng thủ:

Khu vực từ Thị xã Quảng Trị đến sông Mỹ Chánh có các lữ đoàn 258 và 369 thủy quân lục chiến, liên đoàn 913 bảo an, thiết đoàn 17 (thiếu) và lực lượng địa phương quân của các chi khu quân sự Hải Lăng, Triệu Phong, Mai Lĩnh.
Khu vực từ bờ nam sông Mỹ Chánh đến cửa ngõ phía Bắc thành phố Huế có lữ đoàn 147 thủy quân lục chiến, thiết đoàn 20, các cụm pháo binh tại Đồng Lâm, An Lỗ, 2 tiểu đoàn của liên đoàn bảo an 914 và lực lượng địa phương quân của các chi khu quân sự Quảng Điền, Phong Điền.
Khu vực Tây Bắc thành phố Huế do trung đoàn bộ binh 51 (sư đoàn 1) và địa phương quân của chi khu quân sự Hương Trà phòng thủ.
Khu vực thành phố Huế: Tại cửa Thuận An có hải đoàn 106, các duyên đoàn 11 và 12. Tại Thành phố Huế có 3 tiểu đoàn bảo an, 5 đại đội cảnh sát dã chiến; giang đoàn 32 đóng tại bến Tòa Khâm.
Khu vực đồng bằng sông Hương từ Tây Nam Huế đến Phú Lộc có binh lực mạnh nhất gồm các trung đoàn bộ binh 1, 3 và 54 (sư đoàn 1), 1 chi đoàn của thiết đoàn 17, liên đoàn 15 biệt động quân, 3 tiểu đoàn của liên đoàn bảo an 914 và địa phương quân của tiểu khu Thừa Thiên, các chi khu quân sự Hương Thuỷ, Phú Vang, Phú Thứ, Nam Hoà.
Khu vực ven biển từ Phú Lộc đến Bắc đèo Hải Vân do lữ đoàn dù số 2, 3 tiểu đoàn của liên đoàn bảo an 914 và địa phương quân thuộc chi khu quân sự Phú Lộc phòng thủ. Ngoài ra còn có 1 hải đội và hai giang đội đóng tại cửa Tư Hiền.^[14]

Để thực hiện kế hoạch tấn công, Bộ tư lệnh mặt trận Trị Thiên sử dụng 2 sư đoàn 324 và 325 (thiếu trung đoàn 95), ba trung đoàn, 2 tiểu đoàn địa phương và trung đoàn pháo cơ giới của Quân khu Trị Thiên, trung đoàn pháo binh 164, 2 trung đoàn cao xạ của sư đoàn phòng không 673 và lữ đoàn xe tăng 203 tấn công Trị Thiên Huế. Trong giai đoạn đầu của chiến dịch tạm thời chỉ sử dụng 1 đại đội xe tăng. Hướng tấn công chủ yếu từ Tây Nam Huế do Quân đoàn 2 phụ trách, các hướng khác do Quân khu Trị Thiên đảm nhận.^[15]

Các trận đánh chia cắt vòng ngoài

Một ngày sau khi chiến dịch Tây Nguyên mở màn; ngày 5 tháng 3 năm 1975, chiến dịch xuân hè 1975 tại Trị Thiên được phát động bằng trận phục kích chặn đánh đoàn xe tiếp vận của QLVNCH trên đèo Hải Vân và trận đánh sập cầu An Lỗ trên đường số 1 ở phía bắc Huế. Các cứ điểm của liên đoàn bảo an 913 tại Động Ông Do và điểm cao 367 bị vây ép. Căn cứ pháo binh Đồng Lâm và sân bay Phú Bài bị pháo kích. Lợi dụng QLVNCH đang bận đối phó tại các điểm bị tấn công, Quân đoàn 2 QĐNDVN đã bí mật chuyển các sư đoàn bộ binh 324, 325 và trung đoàn 9 (sư đoàn 304) từ phía Tây và Bắc Quảng Trị vào phía Tây và Tây Nam Huế đồng thời điều các trung đoàn 46 và 271 của Quân khu đến thay thế cho hai đơn vị vừa di chuyển. Các cuộc liên lạc điện đài của trung đoàn 46 sử dụng mật danh của sư đoàn 308 và các cuộc diễn tập thực binh có xe tăng và pháo tham gia được tổ chức rầm rộ ở Cửa Việt, Thanh Hội, Ái Tử đã gây lúng túng và nhầm lẫn cho cơ quan tình báo và tham mưu Quân đoàn I QLVNCH trong việc phán đoán hướng tấn công chính của QĐNDVN.^[16]

Từ ngày 6 đến ngày 7 tháng 3, chi khu quân sự Mai Lĩnh và 11 phân chi khu khác bị 4 tiểu đoàn địa phương QĐNDVN tại Quảng Trị đánh chiếm. Trong khi tướng Lâm Quang Thi đang đòi tướng Ngô Quang Trưởng tăng viện cho Quảng Trị thì 5 giờ 45 phút sáng ngày 8 tháng 3, sư đoàn 324 bắt đầu tấn công căn cứ Mỏ Tàu, các điểm cao 75, 76, 224, 273 và 303 ở Tây Nam Huế. Đến ngày 10 tháng 3, hai tiểu đoàn của các trung đoàn 1 và 54 (sư đoàn 1 QLVNCH) bị loại khỏi vòng chiến đấu tại các điểm cao 224 và 273; chi đoàn thiết giáp 47 ở Núi Nghệ bị trung đoàn 1 (sư đoàn 324) tiêu diệt. Căn cứ Phổ Lại do tiểu đoàn bảo an 130 đóng giữ bị trung đoàn 4 (Quân khu Trị Thiên) tấn công tiêu diệt với sự chi viện của trung đoàn pháo binh 223 của quân khu. Ngày 13 tháng 3, tướng Lâm Quang Thi điều liên đoàn 15 biệt động quân, tiểu đoàn 2 (trung đoàn 54), các chi đoàn thiết giáp 27 và 37 mở cuộc phản kích và chia đôi điểm cao 224 với đối phương sau 7 ngày giao chiến. Trong một tuần đẫm máu tại điểm cao 224, cả hai bên đã bắn vào đây hơn 8.000 phát đại bác. QLVNCH cũng sử dụng hơn 60 phi vụ oanh tạc nhằm cản bước tiến của Quân đoàn 2 QĐNDVN.^[17]

Trong khi chiến sự tại địa bàn Quân khu I đang diễn tiến với mức độ ác liệt gia tăng thì ngày 13 tháng 3 năm 1975, trung tướng Ngô Quang Trưởng được triệu tập về họp tại Sài Gòn. Trong cuộc họp cùng ngày, Ngô Quang Trưởng không thể tin ở tai mình khi nghe một mệnh lệnh đột ngột từ Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu yêu cầu bỏ lại phần lớn Quân khu I, rút về phòng thủ vùng duyên hải miền Trung. Riêng sư đoàn dù phải được rút ngay về bảo vệ Biệt khu Thủ đô. Tướng Trưởng cố sức chứng minh rằng Quân đoàn I có thể giữ vững địa bàn quân khu; rằng với 2 sư đoàn dù và thủy quân lục chiến chưa sử dụng đến, quân đoàn có thể tổ chức lấy lại những địa bàn đã mất. Nhưng mọi sự thuyết phục của tướng Trưởng đều vô hiệu. Giống như trường hợp chỉ thị cho tướng Phú rút quân khỏi Tây Nguyên, tổng thống Thiệu một lần nữa coi quyết định của mình là tối hậu.

Trở lại Quân đoàn I vào chiều hôm đó, tướng Trưởng vẫn chưa dám phổ biến ngay quyết định của Thiệu. Một mặt ông muốn chứng minh cho Thiệu thấy là mình đúng do còn có thời gian và binh lực chưa bị nhiều tổn thất; mặt khác, ông cũng không muốn gây hoang mang cho cấp dưới khi chiến cuộc còn chưa ngã ngũ.^[13]^[18] Nhận thấy mặt Nam của Quân khu cũng bị đe doạ, Ngô Quang Trưởng cũng điều chỉnh lại kế hoạch phòng thủ theo mô hình một gốc hai cành; lấy Đà Nẵng làm trung tâm phòng ngự (gốc), cánh Bắc là Trị Thiên, cánh Nam là Quảng Nam, Quảng Ngãi. Do phải trả sư đoàn dù về Sài Gòn, ông ra lệnh rút lữ đoàn 369 thủy quân lục chiến vào Quảng Nam thay thế lữ dù 3, điều lữ đoàn 258 thủy quân lục chiến về đèo Phú Gia (Bắc Hải Vân) thay thế lữ dù 2. Việc này làm cho trung tá Đỗ Kỷ, tiểu khu trưởng Quảng Trị lập tức kháng nghị vì việc rút 2 lữ đoàn này cũng có nghĩa là rút kèm theo 2 tiểu đoàn pháo binh và 1 chi đoàn thiết giáp tăng phái. Tướng Trưởng chỉ còn có thể giải thích rằng đây là lệnh của tổng thống và chấp thuận tăng cường cho hướng Quảng Trị liên đoàn biệt động quân 14 lấy từ Đà Nẵng.^[19]^[20]

Từ ngày 13 đến ngày 15 tháng 3, trung đoàn 6 Quân khu Trị Thiên mở một loạt trận đánh vào các cứ điểm Chúc Mao, La Sơn, điểm cao 551 và điểm cao 300 ở phía Tây Huế, buộc trung đoàn 3, sư đoàn 1 QLVNCH phải bỏ khu vực phía Tây đường số 12, rút về phòng thủ khu vực Động Tranh, Bình Điền. Ngày 17 tháng 3, xuất phát từ phán đoán QLVNCH sẽ co cụm về phòng thủ các thành phố Huế, Đà Nẵng, Bộ Tổng tham mưu QĐNDVN đã phát điện khẩn yêu cầu Bộ Tư lệnh mặt trận Trị Thiên nhanh chóng cắt đường số 1 ở bắc Huế, vô hiệu hóa sân bay Phú Bài, cô lập Huế với Đà Nẵng về đường không; Quân đoàn 2 phải đánh chiếm ngay quận lỵ Phú Lộc, cắt đường số 1 ở Nam Huế, cô lập Huế với Đà Nẵng trên bộ. Chấp hành lệnh này, Bộ tư lệnh mặt trận Trị Thiên vạch kế hoạch tấn công trên hướng Bắc Quảng Trị. Mũi chủ yếu từ Thanh Hội theo đường số 68 và từ Tích Tường, Như Lệ theo đường số 1 đánh vào. Mũi vu hồi từ hướng Tây đánh thẳng ra An Lỗ. Mũi vu hồi phía Nam đánh ra đường số 1 tại Lương Điền, Đá Bạc, vòng qua các điểm cao 224 và 303. Cánh bắc của Quân đoàn 2 (sư đoàn 324) hướng đòn tấn công chính vào quận lỵ Phú Lộc và đèo Phú Gia.^[21] Ngày 18 tháng 3, các đơn vị thuộc Quân khu Trị Thiên đồng loạt tấn công. Ở cánh Bắc, tỉnh Quảng Trị bị QĐNDVN đánh chiếm toàn bộ lúc 18 giờ 30 phút ngày 19 tháng 3. Trung tá Đỗ Kỷ dẫn một bộ phận biệt động quân còn lại rút về Huế và bị truy kích dọc theo đường số 1 đến An Lỗ.

Đang ở Sài Gòn xin phê chuẩn kế hoạch phòng thủ mới, tướng Ngô Quang Trưởng vội bay ra vùng I và gấp rút tổ chức lại tuyến phòng thủ ở cánh Bắc của Quân đoàn I. Tại tuyến Mỹ Chánh – Thanh Hương – Kế Môn – Vân Trình có lữ đoàn 147 thủy quân lục chiến; các tiểu đoàn 77, 121, 126 biệt động quân; liên đoàn bảo an 913 và thiết đoàn 17. Lữ đoàn 480 thủy quân lục chiến được điều từ Đà Nẵng ra Tây Bắc Huế để triển khai từ Sịa đến Lương Điền. Sư đoàn 1 bộ binh, liên đoàn 15 biệt động quân và thiết đoàn 7 bố trí thành vòng cung từ Núi Gió, Hòn Vượn qua Bình Điền đến Mỏ Tàu ôm lấy phía Tây và Tây Nam Huế. Lữ đoàn 258 thủy quân lục chiến và liên đoàn bảo an 914 giữ đường số 1 nối Huế với Đà Nẵng ở Phú Lộc.^[22] Thiết đoàn 20 giữ sân bay Phú Bài. Tổng số binh lực có 27.500 quân chủ lực, 19.000 quân bảo an và 36.000 quân phòng vệ dân sự.^[23]

Tấn công thành phố Huế

Trong khi tướng Ngô Quang Trưởng đang ở Huế để thị sát và đốc thúc cấp dưới thực hiện kế hoạch phòng thủ co cụm thì ngay trong ngày 20 tháng 3, Bộ Tư lệnh mặt trận Trị Thiên đã hoàn thành bản kế hoạch tấn công thành phố Huế với phương châm không cho QLVNCH co cụm phòng ngự trong nội đô. Lúc 14 giờ 30 phút ngày 20 tháng 3, tổng thống Nguyễn Văn Thiệu điện cho Quân đoàn I: “Vì eo hẹp phương tiện và không quân, hải quân nên chỉ cho phép yểm trợ một enclave (vùng đất bị bao vây), vậy mener (dẫn dắt) tuyến trì hoãn chiến về Hải Vân nếu điều kiện cho phép”.^[24] 5 giờ 40 phút sáng ngày 21 tháng 3, sư đoàn 325 (thiếu) tấn công và tràn ngập các điểm cao 310, 312, 329, 494, 520, 560, đồi Yên Ngựa và dải đồi Kim Sắc. Sư đoàn 324 đánh chiếm các điểm cao 224, 303 và Núi Bông. Tuyến phòng ngự phía Tây đường số 1 từ Lương Điền đến Phú Lộc của QLVNCH bị đánh sập.

Từ đêm 21 đến 10 giờ 30 phút ngày 22 tháng 3, trung đoàn 18 (sư đoàn 325) đã cắt đứt đường số 1 trên địa đoạn dài 4 km từ Ràng Bò đến Bạch Thạch. Cầu Thừa Lưu bị đơn vị đặc công nước K5 đánh sập. Hàng nghìn xe quân sự và dân sự các loại đang trên đường từ Huế vào Đà Nẵng phải quay lại.^[25] Ngày 21 tháng 3, căn cứ Truồi bị tấn công. Thiết đoàn 20 tiến ra giải tỏa đường số 1 bị lữ đoàn xe tăng 203 đánh vỗ mặt phải lùi lại Phú Bài. Ngày 22 tháng 3, đến lượt phòng tuyến sông Mỹ Chánh bị vỡ. Toàn bộ cánh bắc của Quân đoàn I QLVNCH bị hợp vây từ ba phía.

Nhận thấy tình hình ở Huế đã chuyển từ mức “xấu” sang mức “tồi tệ”, đêm 22 tháng 3, tư lệnh Ngô Quang Trưởng chấp thuận cho chuẩn tướng Lâm Quang Thi rút quân về Đà Nẵng. Con đường rút duy nhất còn lại là ra biển qua các cửa Thuận An và Tư Hiền, từ đó lên các tàu của hải đoàn 106 hoặc men theo bờ biển qua Thừa Lưu, Lăng Cô dưới chân đèo Hải Vân để vào Đà Nẵng.^[26]

Sáng 23 tháng 3, sư đoàn 324 QĐNDVN vu hồi qua điểm cao 303 và Mỏ Tàu, đánh thẳng ra ven biển Bắc Phú Lộc, sư đoàn 325, đánh chiếm Mũi Né, Phước Tượng, bịt chặt cửa Tư Hiền. Ở phía Bắc, các trung đoàn 4, 46, và 271 của Quân khu Trị Thiên bám theo sát gót cánh quân của lữ đoàn 147 thủy quân lục chiến, liên đoàn 14 biệt động quân, trung đoàn 5 (sư đoàn 1) và thiết đoàn 17 đang lao nhanh ra cửa Thuận An. Ngày 24 tháng 3, các tiểu đoàn 3 và 812 của tỉnh đội Quảng Trị được tăng cường 1 đại đội xe tăng và 1 đại đội pháo binh tấn công xuyên qua các chốt Sông Bồ, Phổ Trạch, Lương Mai, Bao Vinh, Xuân Viên, Thanh Hương do 2 tiểu đoàn bảo an QLVNCH chặn giữ, truy kích cánh quân này đến Phong Hoà, Phong Bình, Sịa và đánh chiếm quận lỵ Hương Điền và ngã ba Sình, khóa chặt cửa Thuận An. Trên hướng chính diện, lúc 16 giờ 30 ngày 23 tháng 3, trung đoàn 101 (sư đoàn 325) đánh chiếm Lương Điền, áp sát sân bay Phú Bài, mở cánh cửa vào Huế từ phía Nam. Trung đoàn 46 (Quân khu Trị Thiên) phá vỡ phòng tuyến sông Bồ, đánh chiếm quận lỵ Quảng Điền, Quảng Lợi, Hương Cần, cầu Thanh Hà, cầu An Hoà, mở cửa vào Huế từ phía Tây Bắc.^[27]

Trong các ngày 24 và 25 tháng 3, các trung đoàn 3 (sư đoàn 324) và 101 (sư đoàn 325) vượt qua Truồi, Nông đánh chiếm sân bay Phú Bài, quận lỵ Hương Thuỷ, theo đường số 1 tấn công vào Huế, phát triển đến An Cựu. Các trung đoàn 1 (sư đoàn 324), 4 và 271 (tỉnh đội Quảng Trị) có xe tăng và pháo binh yểm hộ đánh tan bộ phận còn lại của lữ đoàn 147 thủy quân lục chiến và liên đoàn 15 biệt động quân QLVNCH chưa kịp rút lên tàu tại Hương Thuỷ, Lương Thiện, Kệ Sung, Cự Lại.

Từ trưa đến chiều 25 tháng 3, hầu hết các mục tiêu quan trọng trong thành phố Huế như căn cứ Mang Cá, Sở chỉ huy tiền phương Quân đoàn I, Trại Trần Cao Vân, nhà lao Thừa Phủ, Đại Nội… bị QĐNDVN đánh chiếm. QLVNCH tại Huế vỡ trận. Số quân nhân không kịp rút vào Đà Nẵng bị bắt và ra trình diện lên đến 58.722 người; trong đó có: một đại tá, 18 trung tá, 81 thiếu tá, 3.681 sĩ quan cấp uý. Khoảng 14.000 viên chức và nhân viên dân sự cũng đã ra trình diện. Một số lớn phương tiện chiến tranh trong đó có 140 xe tăng, xe bọc thép, hơn 800 xe quân sự khác và khoảng một vạn tấn đạn đã rơi vào tay QĐNDVN.^[28]

Chiến dịch Nam – Ngãi

Trong khuôn khổ các hoạt động quân sự phối hợp với mặt trận Trị Thiên Huế và mặt trận Tây Nguyên, đầu tháng 3 năm 1975, Bộ tư lệnh Quân khu 5 QĐNDVN mở chiến dịch Nam mở chiến dịch Nam – Ngãi với mục tiêu chia cắt Quân khu I và Quân khu II (QLVNCH) trên bộ; phối hợp với Quân đoàn 2 và Quân khu Trị Thiên hợp vây Quân đoàn I QLVNCH tại Huế và Đà Nẵng. Tham gia chiến dịch có sư đoàn 2 (chủ lực khu 5), trung đoàn 141 (sư đoàn 3 Sao Vàng), lữ đoàn bộ binh 52 độc lập, các trung đoàn pháo binh 368 và 572, các trung đoàn địa phương 94 và 96, các tiểu đoàn địa phương 70 và 72. Hướng tấn công chủ yếu là vùng Tây Nam Quảng Nam và Tây Bắc Quảng Ngãi trên tuyến Tiên Phước – Tam Kỳ – Núi Thành và Trà Bồng – Bình Sơn. Đây là tuyến phòng thủ yếu nhất của QLVNCH tại Nam Quân khu I, xa trung tâm Đà Nẵng, bị chia cắt bởi nhiều sông ngòi. QLVNCH phải rải quân ra 77 điểm chốt. Địa bàn Nam Quân khu I được giao cho tướng Trần Văn Nhựt, tư lệnh sư đoàn 2 bộ binh chỉ huy với lực lượng tương đối mỏng so với hai địa bàn còn lại của Quân khu I. Tất cả chỉ có sư đoàn 2 bộ binh, liên đoàn 12 biệt động quân, liên đoàn 916 bảo an, thiết đoàn 11, 3 tiểu đoàn pháo binh, 1 hải đội tuần duyên và 1 giang đội.^[29]

4 giờ 30 phút ngày 10 tháng 3, tiểu đoàn 5 (trung đoàn 38) tấn công đánh chiếm các chốt Núi Vú, Núi Ngọc, Dương Côn, Suối Đá, Núi Vỹ; trung đoàn 36 tiêu diệt các chốt Trung Liên, Đồi Đá, Đồi Không tên, Hố Bạch và điểm cao 215; trung đoàn Ba Gia chiếm giữ các điểm cao 269 và 310, hình thành trận địa đánh chặn phản kích từ hướng Tuần Dưỡng; Lữ đoàn 52 đánh chiếm các cứ điểm Gò Hàn, Phước Tiên, Dương Ông Lựu, Dương Huê, Núi Mỹ, Hòn Nhọn, Cửa Rừng, Đèo Liêu và đồi Đất Đỏ. 23 chốt quan trọng của biệt động quân QLVNCH bị tràn ngập sau 4 giờ giao chiến. 9 giờ sáng ngày 10 tháng 3, trung đoàn pháo binh 368 kéo 12 khẩu pháo 85mm, 105 mm và 122mm lên Núi Vú và Hàn Thôn hạ nòng bắn thẳng vào cứ điểm 211 và quận lỵ Tiên Phước, yểm hộ cho trung đoàn 31 tấn công hai vị trí này. Sau hai cuộc phản kích lấp cửa mở không thành công, lúc 13 giờ 30 phút, QLVNCH tại quận lỵ Phước Lâm tan chạy. Viên quận trưởng quận lỵ Tiên Phước điện về Chu Lai xin chi viện nhưng chỉ có hai chiếc A-37 ném bom yểm hộ, không cản được đội hình tiến quân của sư đoàn 2 chủ lực khu 5. 16 giờ cùng ngày, quận lỵ Tiên Phước bị đánh chiếm.^[30]

Mất Tiên Phước và Phước Lâm, liên đoàn bảo an 916 QLVNCH phải rút lui khỏi căn cứ 211. Tiểu khu quân sự Tam Kỳ trực tiếp bị uy hiếp. Ngày 11 tháng 3, tướng Ngô Quang Trưởng lệnh cho chuẩn tướng Trần Văn Nhựt điều động sư đoàn 2 (thiếu), liên đoàn 12 biệt động quân, 1 tiểu đoàn bảo an và chi đoàn 1 (thiết đoàn 11) phản kích từ Tuần Dưỡng ra Cẩm Khê và Dương Côn; đưa trung đoàn 5 (sư đoàn 2), 2 tiểu đoàn bảo an và chi đoàn 4 (thiết đoàn 11) đánh lên Dương Leo, Núi Thám. Trung đoàn 2 (sư đoàn 3) từ Đà Nẵng và trung đoàn 4 từ Chu Lai được tăng phái cho chuẩn tướng Nhựt để giữ Tam Kỳ. Trong các ngày 14 và 15 tháng 3, các tiểu đoàn 70 và 72 (tỉnh đội Quảng Nam) tấn công phía Tây Thăng Bình, buộc trung đoàn 2 (sư đoàn 3 QLVNCH) đang chuyển quân vào Tam Kỳ phải quay lại đối phó.

Ở hướng Nam, trung đoàn 94 (tỉnh đội Quảng Ngãi) tấn công Quận lỵ Bình Sơn, cắt đường 1 ở Châu Ổ, giam chân trung đoàn 4, sư đoàn 2 tại Châu Ổ. Lực lượng phản kích của Quân đoàn I QLVNCH trên hướng này đã bị căng mỏng. Thêm vào đó, tướng Ngô Quang Trưởng lại rút liên đoàn 14 biệt động quân ra Quảng Trị thay cho 2 lữ đoàn dù vừa bị tổng thống Thiệu điều về Sài Gòn. Nhận thấy lực lượng trong tay không đủ sức, chuẩn tướng Trần Văn Nhựt phải bỏ dở cuộc phản kích, điều quân về giữ Tam Kỳ, Chu Lai và các chốt dọc đường số 1, bỏ cả hai quận lỵ Trà Bồng và Sơn Hà.^[31]

Nhận thấy tuyến phòng thủ của sư đoàn 2 và liên đoàn 12 biệt động quân bị kéo dài từ Quảng Ngãi đến Hội An, trong đó, địa đoạn trọng yếu trước mặt Tam Kỳ chỉ có trung đoàn 5 và một tiểu đoàn của trung đoàn 4, sư đoàn 2 (QLVNCH) đóng giữ; Bộ tư lệnh Quân khu 5 quyết định tấn công vào đây. 5 giờ 30 phút sáng 21 tháng 3, sư đoàn 2 Quân khu 5 tấn công tuyến phòng thủ Suối Đá. Đến 12 giờ, tuyến phòng thủ che chở cho Tam Kỳ bị vỡ một mảng lớn, chuẩn tướng Trần Văn Nhựt vội điều trung đoàn 4 từ Quảng Ngãi ra lấp lỗ hổng, làm suy yếu cánh quân phòng thủ Quảng Ngãi. Bộ tư lệnh Quân khu 5 ngay lập tức điều lữ đoàn 52 vào phối hợp với trung đoàn 94 tấn công Quảng Ngãi. 7 giờ sáng ngày 24 tháng 3, cả Tam Kỳ và Quảng Ngãi cùng lúc bị tấn công.

Trên hướng Tam Kỳ, trung đoàn 4 và phần còn lại của trung đoàn 5 (sư đoàn 2 QLVNCH) tan vỡ sau hơn hai giờ giao chiến. Ở hướng thứ yếu tại Cẩm Khe, Khánh Thọ và Đức Tân, hai tiểu đoàn 37 và 39 của liên đoàn 12 biệt động tan chạy. 10 giờ sáng 24 tháng 3, sư đoàn 2 Quân khu 5 tung trung đoàn Ba Gia từ đội dự bị vào trận phối hợp với trung đoàn 31 đánh chiếm thị xã Tam Kỳ chỉ trong một giờ.^[32] Cũng vào 7 giờ 30 phút sáng 24 tháng 3, lữ đoàn 52 cùng 2 tiểu đoàn đặc công có xe tăng, xe bọc thép của trung đoàn 574 đi cùng nổ súng tấn công thị xã Quảng Ngãi. Đến 14 giờ chiều, số quân còn lại của trung đoàn 6 (thiếu), liên đoàn biệt động quân 12 (thiếu) và thiết đoàn 4 không chống cự nổi phải rút về Chu Lai và bị rơi vào ổ phục kích của trung đoàn 94 tại đoạn đường số 1 dài 15 km từ cầu Nước Mặn đến Dốc Trạm (Sơn Tịnh). Toàn bộ hơn 4.000 quân của trung đoàn 6 (sư đoàn 2 QLVNCH), liên đoàn biệt động quân 12 và thiết đoàn 4 hoàn toàn tan rã, số bị chết chỉ khoảng 600, số bị bắt lên đến 3.500. Một nhóm nhỏ chạy được về Chu Lai cùng với bộ tư lênh sư đoàn 2 trốn thoát ra tàu biển. 23 giờ 30 phút cùng ngày, lữ đoàn 52 đánh chiếm thị xã Quảng Ngãi.^[33]

Chiến dịch Nam Ngãi kết thúc sau hai tuần giao chiến chóng vánh. Sự kiện Quảng Nam, Quảng Ngãi bị QĐNDVN đánh chiếm đã bổ đôi toàn bộ chiến trường miền Nam Việt Nam. Chỉ trong hai ngày 24 và 25 tháng 3, hai hướng phòng thủ chiến lược của QLVNCH tại Trị Thiên Huế (phía Bắc) và Quảng Nam, Quảng Ngãi (Phía Nam) bị tan vỡ. Đà Nẵng giờ đây trơ trọi như một ốc đảo và chỉ còn liên lạc được với các vùng còn lại bằng đường biển và đường không. Quân đội Nhân dân Việt Nam đã kiểm soát 10 trong số 44 tỉnh của Việt Nam Cộng hoà, 3 trong số 11 sư đoàn bộ binh của QLVNCH đã không còn là những lực lượng chiến đấu nữa. Lữ đoàn 147 cũng không còn hiện diện như là một đơn vị trong đội hình sư đoàn thủy quân lục chiến.^[34]

Chiến dịch Đà Nẵng

Các kế hoạch phòng thủ và tấn công

Vào thời điểm đầu năm 1975, Đà Nẵng là thành phố lớn thứ hai của miền Nam Việt Nam với dân số gần một triệu người. Đây không chỉ là trung tâm kinh tế – chính trị của vùng I (Quân khu I QLVNCH) mà còn là căn cứ quân sự liên hợp hải – lục – không quân lớn nhất miền Nam với 4 cảng lớn trong đó có cảng Sơn Trà là cảng nước sâu hiện đại; các sân bay Đà Nẵng và Nước Mặn, trong đó, Đà Nẵng là sân bay cấp quốc tế; hệ thống kho tàng có sức chứa hàng chục vạn tấn bom đạn, vũ khí, phương tiện chiến tranh, quân trang quân dụng, xăng dầu, lương thực, thực phẩm. Ngoài ra, còn có căn cứ rada đa chức năng đặt tại Sơn Trà do quân đoàn 3 dã chiến (3rdMAF) của Hoa Kỳ quản lý trước đây và bàn giao lại cho QLVNCH sau Hiệp định Paris.^[35]

Sau khi mất Quảng Trị, Thừa Thiên, Quảng Nam và Quảng Ngãi, tổng thống Nguyễn Văn Thiệu gửi cho các tư lệnh quân khu bức công điện số 015/TT/CĐ ngày 25 tháng 3 năm 1975, trong đó yêu cầu: “Tất cả những tỉnh, những phần đất còn lại của Việt Nam Cộng hoà hiện còn đến ngày 25-3-1975 phải được tử thủ và bảo vệ đến cùng… chỉ huy các cấp phải vận dụng mọi sáng kiến và phương tiện để phản công”.^[36] Thực hiện lệnh này, ngày 26 tháng 3, trung tướng Ngô Quang Trưởng cố gắng thu gom các đơn vị còn lại với tổng số quân trên dưới 75.000 người về phòng thủ thành hai tuyến quanh Đà Nẵng.

Tuyến ngoại vi: Lữ đoàn 258 thủy quân lục chiến (thiếu) và Liên đoàn bảo an 914 giữ Hải Vân từ Phước Tường đến Liên Chiểu. Lữ đoàn 369 thủy quân lục chiến và trung đoàn 57 (sư đoàn 3) giữ Đại Lộc và Đồng Lâm. Lực lượng còn lại của lữ đoàn 147 thủy quân lục chiến (khoảng 1 tiểu đoàn) và Bộ tư lệnh sư đoàn thủy quân lục chiến giữ sân bay Nước Mặn. Trung đoàn 56 (sư đoàn bộ binh 3) giữ Vĩnh Điện. Trung đoàn 2 (sư đoàn 3) ở Ninh Quế. Liên đoàn 15 biệt động quân giữ Bà Rén.
Tuyến tử thủ: Liên đoàn 912 bảo an, các đơn vị còn lại của các thiết đoàn 11 và 20 phòng thủ địa đoạn Phước Tường – Hòa Mỹ. Ba tiểu đoàn còn lại của sư đoàn 1, sư đoàn 2 bộ binh và liên đoàn 12 biệt động quân và 3.000 tân binh của trại huấn luyện Hòa Cầm phòng thủ khu vực từ căn cứ Hòa Cầm đến căn cứ Nước Mặn. Các tiểu đoàn bảo an độc lập làm dự bị cơ động trong nội đô.

Tướng Trưởng vẫn còn trong tay 12 tiểu đoàn pháo binh các loại (trong đó có 4 tiểu đoàn được tái trang bị) và sư đoàn 1 không quân bố trí tại các sân bay Đà Nẵng và Nước Mặn là những đơn vị hầu như chưa bị tổn thất để yểm hộ cho các tuyến phòng thủ.^[37]

Ngay từ khi các chiến dịch Trị Thiên 1975 và Nam-Ngãi chưa kết thúc, Quân ủy trung ương QĐNDVN đã thành lập Bộ Tư lệnh chiến dịch Đà Nẵng và cử trung tướng Lê Trọng Tấn, Phó tổng tham mưu trưởng QĐNDVN từ Hà Nội vào để chỉ huy chiến dịch này. Ngày 25 tháng 3, Bộ tư lệnh chiến dịch Đà Nãng đã có ngay kế hoạch tác chiến tấn công thành phố từ bốn hướng:

Hướng Bắc: sử dụng sư đoàn 325 (thiếu trung đoàn 95), 1 tiểu đoàn xe tăng, 1 tiểu đoàn pháo binh đánh dọc theo đường số 1, chiếm sở chỉ huy quân đoàn I, sư đoàn 1 không quân QLVNCH tại sân bay Đà Nẵng và phát triển đến bán đảo Sơn Trà.
Hướng Tây Bắc: sử dụng trung đoàn 9 bộ binh (sư đoàn 304), 1 tiểu đoàn xe tăng, 1 tiểu đoàn pháo binh, 1 tiểu đoàn cao xạ theo trục đường 14B đánh chiếm Sở chỉ huy sư đoàn 3 QLVNCH ở Phước Tường, phát triển đến sân bay Đà Nẵng.
Hướng Nam và Đông Nam: dùng sư đoàn 2 (Quân khu 5), trung đoàn bộ binh 36, 1 tiểu đoàn xe tăng – thiết giáp, 1 tiểu đoàn pháo binh, 1 tiểu đoàn cao xạ, 1 đại đội tên lửa chống tăng B-72 theo trục quốc lộ 1 đánh sân bay Đà Nẵng và Bộ tư lệnh Quân đoàn I, phát triển vào nội đô thành phố. Các trung đoàn bộ binh 3 và 68 làm lực lượng dự bị.
Hướng Tây Nam: Quân đoàn 2 điều động sư đoàn 304 (thiếu trung đoàn 9) tấn công các vị trí của lữ đoàn 369 thủy quân lục chiến trên tuyến Thựợng Đức – Ái Nghĩa – Hiếu Đức, phát triển đến sân bay nước mặn; chia một cánh quân (trung đoàn 24) đánh vào căn cứ Hòa Cầm, phát triển đến Tòa thị chính Đà Nẵng.^[38]

Kế hoạch cũng dự kiến ba phương án tác chiến tùy theo mức độ đối phó của QLVNCH và tốc độ tiếp cận chiến trường của các đơn vị QĐNDVN:

Nếu QLVNCH tan rã và rút chạy trước khi chủ lực QĐNDVN tiếp cận chiến trường thì dùng lực lượng vũ trang địa phương kết hợp với dân chúng nổi dậy đánh chiếm thành phố.
Nếu chủ lực QĐNDVN đến kịp thì lực lượng vũ trang địa phương có nhiệm vụ bóc vỏ vòng ngoài, tạo cửa mở cho chủ lực tấn công.
Nếu QLVNCH co cụm tử thủ thì thực hiện chiến thuật trong đánh ra, ngoài đánh vào.^[39]

Tấn công và tan chạy

Trước khi kế hoạch tấn công Đà Nẵng của Bộ tư lệnh chiến dịch ra đời, ngày 24 tháng 3, sư đoàn 325 (Quân đoàn 2 QĐNDVN) đã tấn công lữ đoàn 258 thủy quân lục chiến và liên đoàn bảo an 914 QLVNCH tại Bắc Hải Vân, đánh chiếm đèo Phước Tượng, các cứ điểm Nước Ngọt, Thổ Sơn và ga Thừa Lưu. Trận địa pháo binh của QLVNCH tại Phước Tượng rơi vào tay QĐNDVN và được sử dụng ngay cho trận đánh tiếp theo. Ngày 27 tháng 3, đến lượt các cứ điểm Phú Gia, Hải Vân bị tấn công. Sau 5 giờ chống cự với sự yểm hộ của các máy bay A-37 từ sân bay Đà Nẵng và pháo binh từ trận địa Lăng Cô, liên đoàn 258 thủy quân lục chiến và liên đoàn bảo an 914 tan vỡ phần lớn quân số. Sư đoàn 325 thừa thắng đánh thốc qua các Sơ Hải, Loan Lý, An Bảo và Lăng Cô. Hơn 30 khẩu pháo các cỡ của các trung đoàn pháo binh 84 và 164 QĐNDVN được triển khai cấp tốc tại các trận địa Sơn Thạch, Sơn Khánh, đèo Mũi Trâu đã bắn trực chỉ vào các căn cứ của QLVNCH tại thành phố Đà Nẵng từ 5 giờ 30 phút sáng ngày 28 tháng 3.^[40]^[41]

Trên hướng Tây Nam, khi phát hiện sư đoàn 304 QĐNDVN tiến hành trinh sát chiến đấu, lữ đoàn 369 thủy quân lục chiến bỏ núi Sơn Gà về giữ tuyến trong. Ngày 28 tháng 3, trung đoàn 66 (sư đoàn 304) đánh chiếm quận lỵ Ái Nghĩa và sân bay Nước Mặn, trung đoàn 24 cũng của sư đoàn này tấn công căn cứ Hòa Cầm và Tòa thị chính thành phố. Lữ đoàn 369 thủy quân lục chiến phải lùi về An Đông, Mỹ Khê và bị sư đoàn 2 (Quân khu 5) hợp vây.^[42] Hơn 3.000 tân binh QLVNCH tại trại Hòa Cầm nổi loạn, bắn giết các sĩ quan chỉ huy, phá doanh trại, ra hàng QĐNDVN hoặc bỏ chạy về quê quán.^[43] 6 giờ 30 phút sáng ngày 29 tháng 3, các cụm chốt trên đỉnh đèo Hải Vân của QLVNCH bị tràn ngập. Các đơn vị thuộc sư đoàn 325 QĐNDVN tràn xuống đánh chiếm kho xăng Liên Chiểu, cầu Nam Ô, cầu Trịnh Minh Thế, mở đường cho xe tăng tiến ra bán đảo Sơn Trà và quân cảng.

Trên hướng Tây Bắc, lúc 12 giờ 30 phút ngày 29 tháng 3, trung đoàn 9, sư đoàn 304 QĐNDVN có 1 tiểu đoàn xe tăng đi cùng đánh chiếm sở chỉ huy sư đoàn 3 QLVNCH và toàn bộ khu vực Phước Tường, Hòa Khánh. Ở hướng Nam, sư đoàn 2 (Quân khu 5) được tăng cường 1 tiểu đoàn xe tăng và 1 tiểu đoàn pháo binh đã đánh chiếm khu vực Bà Rén lúc 9 giờ sáng ngày 28 tháng 3. Tướng Ngô Quang Trưởng lệnh cho tướng Khánh (tư lệnh sư đoàn 1 không quân) dùng 4 phi đội A-37 đánh sập cầu Bà Rén và cầu Câu Lâu nhưng không cản được sư đoàn 2 QĐNDVN vượt sông bằng xuồng, ghe, bè, mảng. Hồi 5 giờ 55 phút sáng 29 tháng 3, Vĩnh Điện, cứ điểm phòng thủ vòng ngoài cuối cùng của QLVNCH tại phía Nam Đà Nẵng bị QĐNDVN đánh chiếm.^[44] 12 giờ sáng ngày 29 tháng 3, Sở chỉ huy Quân đoàn I QLVNCH bị đánh chiếm. Tướng Ngô Quang Trưởng và các chỉ huy cao cấp của QLVNCH tại Quân khu I đã được trực thăng bốc ra tàu HQ-404 từ 9 giờ 30 sáng. 12 giờ 30 phút trưa ngày 29 tháng 3, tất cả các mục tiêu quan trọng như Tòa thị chính, sân bay Đà Nẵng, sân bay Nước Mặn, Đài phát thanh, Ty Cảnh sát, Ngân hàng quốc gia, Trụ sở quân tiếp vụ… đều đã bị QĐNDVN đánh chiếm^[45]

Bên phía QLVNCH, việc chỉ huy các đơn vị dưới quyền của tướng Ngô Quang Trưởng đã hoàn toàn không thể thực hiện được từ chiều 28 tháng 3. Việc sư đoàn 3 tan chạy lúc 5 giờ chiều ngày 28 tháng 3 đã làm cho sư đoàn TQLC (thiếu) bị hở sườn và bị đánh vu hồi từ phía sau.^[46] Trước đó, 6.000 quân của sư đoàn 2 đã đào ngũ, rã ngũ, không còn kỷ luật và tinh thần chiến đấu nữa. Ngay từ ngày 25 tháng 3, cụm trưởng CIA tại Đà Nẵng, ông Francis đã điện cho cấp trên là ông Polga ở Sài Gòn đề nghị lập cầu hàng không Đà Nẵng – Sài Gòn để di tản người Mỹ, nhân viên người Việt và được chấp thuận với điều kiện chỉ sử dụng máy bay dân sự. Cùng với việc điều động các tàu của vùng I và vùng II hải quân QLVNCH, tướng Smith cũng cho 5 tàu kéo xà lan, 6 tàu khách và 3 tàu hàng ra Đà Nẵng giúp vào việc di tản.^[47]

Nếu việc di tản của người Mỹ và nhân viên người Việt của họ diễn ra tương đối trật tự thì việc rút quân của các đơn vị QLVNCH còn sống sót ra các tàu của hải quân QLVNCH lại xảy ra trong hỗn loạn. Nhà báo Alan Dawson mô tả Đà Nẵng trong ngày 28 tháng 3: “Binh lính rã ngũ nổi loạn, cố sức thoát ra hoặc vơ vét cái gì có thể kiếm được trong khoái lạc bắn giết và cướp bóc. Các tướng tá thì đang hoạch định các chuyến bay để bí mật trốn thoát… Suốt đêm, sự huỷ hoại, vơ vét, trộm cướp và hãm hiếp tiếp diễn. Toà nhà lãnh sự Mỹ, con voi trắng bị lột chỉ còn trơ cái vỏ”.^[48] Chiều 29 tháng 3, các đơn vị thuộc các sư đoàn 2, 304, 324, 325, lữ đoàn thiết giáp 203 lần lượt tiến vào Đà Nẵng và trận tự được lập lại. Gần 9 vạn sĩ quan, binh lính QLVNCH và nhân viên dân sự của VNCH không kịp lên tàu biển và máy bay để di tản đã ra trình diện. Chiến dịch Huế-Đà Nẵng kết thúc.^[49]

Kết quả chiến dịch

Hình thái đột biến trên chiến trường miền Nam Việt Nam

Ngoài số quân hơn 14 vạn người và hàng vạn đơn vị vũ khí, trang bị tổn thất chỉ sau gần một tháng chiến đấu; tại Quân khu I, QLVNCH đã bỏ lại một khối lượng vũ khí, trang bị, phương tiện chiến tranh và hàng hóa quân sự rất lớn gồm có: 129 máy bay các loại, 80 xe tăng thiết giáp, trong đó có cả loại M48 hiện đại nhất lúc bấy giờ, 47 tàu, xuồng chiến đấu, 216 khẩu pháo các loại, 184 xe vận tải quân sự, hơn 10 vạn tấn bom, đạn, mìn, lựu đạn, thuốc nổ, hơn ba chục vạn tấn nhiên liệu, lương thực, thực phẩm, quân nhu các loại.^[50]^[51]

Những nhận định trái chiều và phản ứng của Hoa Kỳ

Việc QLVNCH để mất toàn bộ Quân khu I chỉ trong vòng 25 ngày đã làm cho VNCH mất đứt 50% lãnh thổ của họ, làm rung động cả Washington và Sài Gòn và là màn mở đầu cho giai đoạn cuối cùng của VNCH.^[52] Chi nhánh CIA tại Sài Gòn nhận định trong báo cáo gửi về Washington ngày 31 tháng 3: “Căn cứ vào sự thiệt hại mới đây về thiết bị và sự uy hiếp thường xuyên của quân Bắc Việt Nam trên khắp các mặt trận thì quân chính phủ trong thời gian trước mắt, không thể nào phục hồi lại được. Thật vậy, những gì gây ra cuộc khủng hoảng này không hề thay đổi dù ở Sài Gòn, Hà Nội hay Washington. Chiến tranh Việt Nam đã hoàn toàn đảo ngược trong mấy tuần lễ. Một thảm họa quân sự là chắc chắn”.^[53] Tuy nhiên, tướng Freidric Weyand, tham mưu trưởng lục quân Mỹ sang Sài Gòn để thị sát và tìm hiểu sự thật tình hình Việt Nam Cộng hòa từ ngày 30 tháng 3 đến ngày 3 tháng 4 lại có sự đánh giá khác hẳn: “Lực lượng Nam Việt Nam không mất tinh thần, xét theo bất cứ khía cạnh nào. Quân đội Sài Gòn sẽ đứng lên chiến đấu ở Bắc Nha Trang và họ quyết tâm làm chậm bước tiến của cộng sản. Họ đang cho thấy mọi việc được thực hiện rất tốt”. Ông ta còn cho rằng: “Cộng sản, sau khi chiếm được những vùng lãnh thổ rộng lớn và những trung tâm dân cư, sẽ phải ngừng bước tiến để củng cố thành quả và bổ sung lực lượng”.^[54] Trong khi đó thì đại sứ Hoa Kỳ Graham Martin lại không có mặt ở Sài Gòn để nắm tình hình vì phải về Hoa Kỳ chữa răng. Mọi việc được giao cho phó đại sứ Lehman nhưng ông này lại không có đủ thẩm quyền giải quyết.^[55]

Những nhận định trái chiều nhau trên đây của hai giới tình báo và quân sự đã gây ra trong chính giới Hoa Kỳ những ý kiến trái ngược nhau về giải pháp cho tình hình: Trong khi Kissinger tuyên bố: “Hoa Kỳ không thể có một chính sách không nhất quán. Chúng ta không thể bỏ những người bạn của chúng ta ở vùng này của thế giới mà không làm cho nền an ninh của những người bạn khác bị uy hiếp” và đòi bằng được việc bổ sung thêm 300 triệu USD quân viện cho VNCH thì Bộ trưởng quốc phòng Schlesinger lại bí mật cho giới báo chí biết rằng số quân viện 700 triệu USD cho Sài Gòn hoặc chưa dùng đến, hoặc đã tiêu phí hết rồi.^[56] Rốt cuộc, đã không có một sự can thiệp nào đáng kể ngoài việc Bộ chỉ huy Hoa Kỳ ở Tây Thái Bình Dương được lệnh đưa hạm đội tàu sân bay Oriskani đến vùng biển Nam Việt Nam để chuẩn bị di tản người Mỹ.

Hệ quả của chiến dịch: QLVNCH mất cả miền Trung

Việc QLVNCH rút bỏ quá nhanh khỏi những vùng chiến lược quan trọng như Tây Nguyên và toàn bộ Quân khu I đã làm cho tình hình các tỉnh còn lại ở ven biển miền Trung thuộc Quân khu II nhanh chóng trở nên rối loạn. Mặc dù ngày 31 tháng 3, tướng Phạm Văn Phú đã triệu tập tất cả các sĩ quan cấp tướng, cấp tá của Bộ tư lệnh Quân đoàn II và các tỉnh trưởng Bình Định (đại tá Trần Đình Vy), Khánh Hòa (đại tá Lý Bá Phẩm), Phú Yên (đại tá Vũ Quốc Gia), Ninh Thuận (đại tá Trần Văn Tư) và Bình Thuận (đại tá Ngô Tấn Nghĩa), yêu cầu họ thực hiện lệnh tử thủ từ Quy Nhơn trở vào. Tại cuộc họp này, Phó đề đốc Hoàng Cơ Minh được cử làm tư lệnh chiến trường Quy Nhơn; chuẩn tướng Trần Văn Cẩm chỉ huy trận địa phòng ngự tại Đèo Cả (Phú Yên); chuẩn tướng Nguyễn Ngọc Oánh và chuẩn tướng Nguyễn Văn Lượng phụ trách mặt trận Nha Trang; chuẩn tướng Phan Đình Niệm, tư lệnh sư đoàn 22 được lệnh thiết lập các tuyến trì hoãn chiến Quy Nhơn – Diêu Trì – Đèo Cả, lần lượt do các trung đoàn 47, 42 và 41 triển khai.^[57]

Tuy nhiên, tướng Phạm Văn Phú và bộ tham mưu của ông ta vẫn không tránh khỏi lối tư duy cũ mà họ vẫn tuân theo lâu nay là đối phương phải dừng lại để củng cố đã rồi mới có thể tiếp tục tấn công. Không ai nghĩ đến việc Quân đội nhân dân Việt Nam đã nhanh chóng để lại phần đất đã chiếm được cho các lực lượng địa phương quản lý và tung lực lượng chủ lực hầu như chưa sứt mẻ đáng kể truy đuổi QLVNCH dọc theo bờ biển miền Trung. Cũng không ai nghĩ đến việc Hà Nội đã trao thêm quyền quyết định cho các tư lệnh chiến trường để các quyết định này không bị lạc hậu với diễn biến tình hình đồng thời buộc các đơn vị tiếp liệu, hậu cần của họ phải bằng mọi cách cơ động, đuổi kịp, cung cấp đầy đủ cho xe tăng, bộ binh trong hành tiến.^[58]

Những sai lầm đó đã buộc các đơn vị QLVNCH trên chiến trường phải trả giá. Lúc 5 giờ 15 phút ngày 31 tháng 3, trên đường rút về Phú An – Lai Nghi, trung đoàn 47 (sư đoàn 22) bị trung đoàn 2, sư đoàn 3 Sao Vàng phục kích và truy đuổi. Đến sân bay Phù Cát, đơn vị này tiếp tục bị trung đoàn 192 (sư đoàn 3 Sao Vàng) cùng với trung đoàn 2 hợp vây và bị tan rã lúc 12 giờ 30 phút cùng ngày.^[59] Trung đoàn 41 (sư đoàn 22) đang đóng từ Núi Một đến Phú Phong bị trung đoàn 95 QĐNDVN từ Tây Nguyên tập kích xuống. Trên đường rút quân về Phú Xuân, Phú An, trung đoàn này đã bị trung đoàn 141 (sư đoàn Sao Vàng) phục kích tại nghĩa địa Phật Giáo, bị truy kích suốt đêm 31 tháng 3 và hầu như tan rã hoàn toàn.^[60] Trung đoàn 42 tuy không bị công kích mạnh nhưng khi về đến ga Diêu Trì chỉ còn một nửa quân số. Thị xã Quy Nhơn bị QĐNDVN đánh chiếm sáng ngày 1 tháng 4. Ngày 2 tháng 4, QĐNDVN đánh chiếm Tuy Hoà. Do không nắm được tình hình, chuẩn tướng Trần Văn Cẩm, phó tư lệnh Quân đoàn II đã bị bắt làm tù binh khi vừa dùng trực thăng hạ cánh xuống dinh tỉnh trưởng Tuy Hòa trong một chuyến thị sát chiến trường.^[61]

Sự kiện sư đoàn 22 với hơn 10.000 quân được trang bị tương đối đầy đủ bị tan rã gần hết trong vòng một ngày khiến tình hình tại Nha Trang cũng hỗn loạn không kém ở Quy Nhơn và Tuy Hoà. Sáng ngày 1 tháng 4, hơn 3.000 quân của Trung tâm huấn luyện Lam Sơn bỏ chạy vào thị xã. Thêm vào đó là gần 1.000 quân phạm đã phá trại, kéo nhau đi lang thang và cướp bóc trên đường phố. Đại tá Thưởng, tư lệnh bộ chỉ huy quân tiếp vụ 5 dẫn một số quân cảnh ra vãn hồi trật tự nhưng cũng bị đám loạn quân bắn chết tại chỗ. Sau sự kiện này, không một viên chỉ huy nào dám đứng ra vãn hồi trật tự tại Nha Trang nữa.^[62] Tỉnh trưởng Khánh Hòa, đại tá Lý Bá Phẩm đã bỏ nhiệm sở lên máy bay vào Phan Rang sau một cú điện thoại cụt lủn gọi về Sài Gòn: “Tôi đi đây. Tình hình tuyệt vọng rồi”. Chỉ trong một buổi chiều ngày 2 tháng 4, Nha Trang đã rơi vào tay QĐNDVN mà không có một trận đánh xảy ra.^[63] Sau sự kiện Đà Nẵng sụp đổ mà tổng thống Hoa Kỳ Gerald Ford gọi đó “là một tấn thảm kịch lớn”;^[64] QLVNCH đã mất hầu hết miền Trung. Ngày 2 tháng 4, tỉnh cuối cùng trên địa bàn Tây Nguyên (Lâm Đồng) cũng bị bỏ ngỏ. Việc bố trí các đơn vị còn lại trên hai chốt chặn lớn tại Đèo Phượng Hoàng (trên đường 21) và Đèo Cả (tại Phú Yên) cũng thất bại. Lữ đoàn dù số 3 đã bỏ chạy một mạch từ đèo Phượng Hoàng về Cam Ranh. 14 giờ chiều ngày 2 tháng 4, thiếu tướng Lê Văn Hiếu, phó tư lệnh Quân đoàn III bay ra Phan Thiết thông báo cho tướng Phạm Văn Phú biết quyết định của Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu sáp nhập các đơn vị và phần đất còn lại của Quân đoàn II – Quân khu II (Ninh Thuận, Bình Thuận) vào Quân khu III. Tướng Phú hết quân, hết đất, lặng lẽ bay vào Sài Gòn để trình diện Bộ tổng tham mưu và sau đó bị quản thúc vì tội đã để mất cả một quân khu quan trọng vào tay đối phương.^[65]

Thái độ tiền hậu bất nhất của Nguyễn Văn Thiệu

Ngay cả lúc bấy giờ và cho đến hiện nay, giới nghiên cứu chính trị và quân sự Việt Nam cũng như quốc tế đều đi đến kết luận rằng các thảm họa quân sự tại miền Trung và Tây Nguyên trong tháng 3 năm 1975 đều có chung một thủ phạm, đó là Nguyễn Văn Thiệu với những quyết định tồi tệ đến mức nhà báo phái hữu Paul Dreyfrus đã phải đánh giá: “Thiệu đã tỏ rõ những hạn chế về tầm chiến lược; ngồi ở vị trí cao nhất: tướng – tổng thống, tư lệnh tối cao các lực lượng vũ trang nhưng ông ta đã hành động như một viên hạ sĩ quan thiển cận”.^[66]

Trong thời gian xảy ra những biến cố quân sự quan trọng tại Quân khu I và Quân khu II, Nguyễn Văn Thiệu đã có đến ba bốn quyết định trái ngược nhau, tiền hậu bất nhất, thay đổi nhanh như chong chóng trong vòng vài ngày, không để cho các tướng dưới quyền có thì giờ tổ chúc lại việc phòng thủ.^[67] Ngày 14 tháng 3, chính Nguyễn Văn Thiệu đã ra lệnh cho Phạm Văn Phú bỏ Tây Nguyên rút về đồng bằng ven biển. Trước đó, ngày 13 tháng 3, cũng đích thân ông ta đã ra lệnh cho Ngô Quang Trưởng phải bỏ Quân khu I và trả sư đoàn dù về Sài Gòn khiến Ngô Quang Trưởng uất ức, cay đắng và kinh tởm.^[68] Đến ngày 17 tháng 3, sau khi có sự can thiệp của đại tướng Cao Văn Viên, ông ta lại chấp nhận kế hoạch tử thủ một gốc hai cành của tướng Trưởng. Nhưng ngay ngày hôm sau, 18 tháng 3, ông ta lại lệnh cho các tướng Ngô Quang Trưởng và Lâm Quang Thi phải bỏ Huế, chỉ phòng thủ một khu vực (Đà Nẵng).^[24]^[69]

Ngày 29 tháng 3, khi tướng Trưởng là một trong những sĩ quan cao cấp cuối cùng của QLVNCH rút khỏi Đà Nẵng trên tàu HQ-404 thì Nguyễn Văn Thiệu lại ra một mệnh lệnh qua điện thoại yêu cầu tướng Trưởng quay lại tái chiếm Đà Nẵng khiến ông này phải trả lời ông Thiệu ngay rằng “bây giờ tôi lấy ai theo chân tôi để tái chiếm Đà Nẵng? Lính tráng đã phân tán mỗi người một nơi. Cấp chỉ huy thì mạnh ai nấy thoát. Làm sao tôi có thể làm chuyện đó được?”^[69]^[70] Những quyết định đó sau này đã làm cho tướng Ngô Quang Trưởng phải đi đến kết luận rằng: “Cái lẩm cẩm của trung ương là không cho các thuộc cấp biết ý định của mình. Nghĩa là tư lệnh các quân, binh chủng, tổng bộ trưởng, tư lệnh sư đoàn. v.v… đều không biết gì về lệnh rút quân của Quân đoàn I và Quân đoàn II cả… Do đó, thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa tham mưu và các cấp, không có kế hoạch rút quân đàng hoàng, lệnh đột ngột không đủ thời gian để xếp đặt”.^[69]

Chưa hết, sau khi để mất hai quân khu quan trọng, ngày 3 tháng 4, Nguyễn Văn Thiệu còn lệnh cho trung tướng Trần Văn Đôn (mới ở Pháp về và mới nhậm chức Tổng trưởng quốc phòng) bắt tướng Nguyễn Văn Khánh và phó đề đốc Hồ Văn Kỳ Thoại phải làm bản tự khai. Còn các tướng Phạm Văn Phú, Lâm Quang Thi, Phạm Quốc Thuần, Dư Quốc Đống thì bị quản thúc. Vụ trừng phạt vô lối này đã bị các tướng Ngô Quang Trưởng và Lê Nguyên Khang phản ứng. Theo Ngô Quang Trưởng: “Những vị tướng này bị phạt quá oan uổng vì họ xứng đáng gấp mấy trăm lần những ông tướng phè phỡn tại Sài Gòn”. Còn tướng Lê Nguyên Khang thì giận dữ nói thẳng thừng: “Anh em chúng tôi không có tội tình mẹ gì cả”.^[69]^[71]

Tuy nhiên, đằng sau vụ trừng phạt kỳ lạ này là tâm lý sợ bị đảo chính của Nguyễn Văn Thiệu xuất hiện từ giữa năm 1974. Đây cũng là một trong những nguyên nhân khiến ông ta ra lệnh rút về Sài Gòn sư đoàn dù (vốn là cái nôi trưởng thành của tướng Ngô Quang Trưởng) chứ không phải sư đoàn thủy quân lục chiến.^[72] Cũng vì lý do này, ông Thiệu đã đạo diễn cho Thượng viện Việt Nam Cộng hòa bỏ phiếu bất tín nhiệm chính phủ của thủ tướng Trần Thiện Khiêm để lập chính phủ mới do Chủ tịch Hạ viện Nguyễn Bá Cẩn làm thủ tướng. Không những thế, ngày 2 tháng 4, ông ta còn cho bắt bảy người đã cộng tác với tướng Nguyễn Cao Kỳ, sáu người được ông ta cho là bày mưu chủ chốt; kể cả Nguyễn Văn Ngạn vốn là thư ký của ông ta, giờ đang đứng đầu đảng Dân chủ. Trong khi những thất bại trên chiến trường đang đè nặng lên QLVNCH thì những động thái chính trị riêng tư và kỳ lạ của Nguyễn Văn Thiệu đã giáng một đòn mạnh vào chính thể VNCH và QLVNCH, làm cho chế độ này và quân đội của nó càng mau chóng đi đến chỗ sụp đổ và tan rã.^[73] Trong các ngày 2 và 3 tháng 4, Giám đốc CIA William Colby đã viết hai báo cáo gửi cho Washington với các đánh giá:”Cán cân lực lượng ở Nam Việt Nam nghiêng rõ về phía cộng sản. Bạc nhược, thất bại chủ nghĩa đã hoành hành trong quân đội của Thiệu” và “Chúng tôi nghĩ rằng trong mấy tháng nữa, nếu không là mấy tuần nữa, Sài Gòn sẽ sụp đổ về mặt quân sự hay là một chính phủ mới sẽ được thành lập, chính phủ này sẽ chấp nhận giải pháp theo điều kiện của cộng sản”.^[74]

Chú thích

^ Phạm Ngọc Thạch & Hồ Khang 2008, tr. 283-284
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị-Thiên và chiến dịch Đà Nẵng Xuân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 13.
^ Lê Minh Tân. Lịch sử sư đoàn bộ binh 2. Tập 1 (1965-1975). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1989. trang 139.
^ ^a ^ă Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. Trang 315, 316, 319.
^ Phạm Gia Đức – Phạm Quang Định. Lịch sử Quân đoàn 2 (1974-2004). NXB Quân đội nhân dân. 2004. trang 16, 68.
^ Phạm Ngọc Thạch-Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 288, 291
^ Cao Văn Viên. The final collapse
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị-Thiên và chiến dịch Đà Nẵng Xuân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 25.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ Cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 288
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị-Thiên và chiến dịch Đà Nẵng Xuân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 26-27.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. Trang 311.
^ ^a ^ă Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 180-181.
^ ^a ^ă Ngô Quang Trưởng. Vì sao tôi bỏ Quân đoàn I.
^ Phạm Gia Đức – Phạm Quang Định. Lịch sử Quân đoàn 2 (1974-2004). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2005. trang 66-67.
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị Thiên và chiến dịch Đà Nẵng xuân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 34.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 291-292
^ Phạm Gia Đức – Phạm Quang Định. Lịch sử Quân đoàn 2 (1974-2004). NXB Quân dội nhân dân. 2004. Trang 77-78.
^ Lê Anh Kiệt. Tướng lĩnh Sài Gòn tự thuật. NXB Công an nhân dân. Hà Nội. 2003. trang 155-156.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 183-184.
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị-Thiên và chiến dịch Đà Nẵng Xuân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 65.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. NXB Chính trị Quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 298.
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị-Thiên và chiến dịch Đà Nẵng Xuân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 68-70.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2008. trang 300.
^ ^a ^ă Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 187.
^ Phạm Ngọc Thạch và Hồ Khang. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 304.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 188.
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị-Thiên và chiến dịch Đà Nẵng xuân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 52-53.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2008. Trang 309-310.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. Trang 311.
^ Nguyễn Chơn – Lê Minh Tân và tập thể tác giả. Lịch sử sư đoàn bộ binh 2 – Quân khu V. Tập I. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1990. trang 154.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 313-317.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 319-320.
^ Nguyễn Chơn – Lê Minh Tân và tập thể tác giả. Lịch sử sư đoàn bộ binh 2 – Quân khu V. Tập I. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1990. trang 161.
^ Alan Dawson. 55 ngày chế độ Sài Gòn sụp đổ. Dịch giả: Cao Minh. NXB Sự Thật. Hà Nội. 1990. trang 35.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 191-192.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 193.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 324-325.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 329-331.
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị-Thiên và chiến dịch Đà Nẵng quân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 114.
^ Lịch sử sư đoàn 325. Tập 2. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1986. trang 202
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2008. trang 339.
^ Nguyễn Huy Toàn – Phạm Quang Định. Lịch sử sư đoàn bộ binh 304. Tập 2. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1990. trang 214.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 195.
^ Trịnh Vương Hồng – Phạm Hữu Thắng. Lịch sử chiến dịch Trị Thiên và chiến dịch Đà Nẵng xuân 1975. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006. trang 151.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 343-344
^ Hồi ức của đại tá Nguyễn Thành Trí. Dẫn theo Lê Anh Kiệt. Tướng lĩnh Sài Gòn tự thuật. NXB Công an nhân dân. Hà Nội. 2003. trang 161.
^ Frank Snepp. Cuộc tháo chạy tán loạn. Dịch giả: Ngô Dư. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 2001. trang 162-164.
^ Alan Dawson. 55 ngày chế độ Sài Gòn sụp đổ. Dịch giả: Cao Minh. NXB Sự Thật. Hà Nội. 1990. trang 37.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 345.
^ Phạm Ngọc Thạch – Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 345
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 198.
^ Alan Dawson. 55 ngày, chế độ Sài Gòn sụp đổ. Dịch giả: Cao Minh. NXB Sự Thật. Hà Nội. 1990. trang 39.
^ Frank Snepp. Cuộc tháo chạy tán loạn. Dịch giả: Ngô Dư. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 2001. trang 164.
^ Alan Dawson. 55 ngày, chế độ Sài Gòn sụp đổ. Dịch giả: Cao Minh. NXB Sự Thật. Hà Nội. 1990. trang 41.
^ Frank Snepp. Cuộc tháo chạy tán loạn. Dịch giả: Ngô Dư. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 2001. trang 160.
^ Frank Snepp. Cuộc tháo chạy tán loạn. Dịch giả: Ngô Dư. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 2001. trang 165.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 199-200.
^ Alan Dawson. 55 ngày chế độ Sài Gòn sụp đổ. Dịch giả: Cao Minh. NXB Sự Thật. Hà Nội. 1990. trang 54.
^ Lịch sử sư đoàn 3 Sao Vàng. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1983. trang 195.
^ Lịch sử sư đoàn 3 Sao Vàng. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1983. trang 196.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội 1980. trang 201.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 203-203.
^ Alan Dawson. 55 ngày chế độ Sài Gòn sụp đổ. Dịch giả: Cao Minh. NXB Sự Thật. Hà Nội. 1990. trang 57.
^ Frank Snepp. Cuộc tháo chạy tán loạn. Dịch giả: Ngô Dư. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 2001. trang 143.
^ Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 203-204.
^ Paul Dreyfrus. Sài Gòn sụp đổ (nguyên tác tiếng Pháp Et Saigon tombe). Dịch giả: Lê Kim. NXB Công an nhân dân. Hà Nội. 2004. trang 62.
^ Frank Snepp. Cuộc tháo chạy tán loạn. Dịch giả: Ngô Dư. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 2001. trang 147.
^ Gabriel Kolko. Giải phẫu một cuộc chiến tranh. Dịch giả: Nguyễn Tấn Cưu. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2003. trang 427.
^ ^a ^ă ^â ^b Ngô Quang Trưởng. Vì sao tôi bỏ Quân đoàn I
^ Lê Anh Kiệt. Tướng lĩnh Sài Gòn tự thuật. NXB Công an nhân dân. Hà Nội. 2003. trang 163.
^ Alan Dawson. 55 ngày chế độ Sài Gòn sụp đổ. Dịch giả: Cao Minh. NXB Sự Thật. Hà Nội. 1990. trang 68.
^ Gabriel Kolko. Giải phẫu một cuộc chiến tranh. Dịch giả: Nguyễn Tấn Cưu. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2003. trang 428.
^ Gabriel Kolko. Giải phẫu một cuộc chiến tranh. Dịch giả: Nguyễn Tấn Cưu. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2003. trang 429.
^ Frank Snepp. Cuộc tháo chạy tán loạn. Dịch giả: Ngô Dư. NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 2001. trang 148.

Tài liệu

Phạm Ngọc Thạch; Hồ Khang (2008), Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Tập VIII, NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội

Đội quân đất nung

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Lăng mộ Tần Thủy Hoàng cùng các tượng binh mã
Di sản thế giới UNESCO

Quốc gia	Trung Quốc
Kiểu	văn hóa
Hạng mục	i, iii, iv, vi
Tham khảo	441
Vùng UNESCO	Châu Á-Thái Bình Dương
Lịch sử công nhận
Công nhận	1987 (kì thứ 11)

Khu khai quật lớn nhất được phát hiện.

Đội quân đất nung hay Tượng binh mã Tần Thủy Hoàng (tiếng Hoa phồn thể: 兵馬俑; tiếng Hoa giản thể: 兵马俑; pinyin: bīng mǎ yǒng; Hán-Việt: Binh mã dũng, có nghĩa là “Tượng đội quân và ngựa”) là một quần thể tượng người, ngựa bằng đất nung gần Lăng mộ Tần Thủy Hoàng. Đội quân đất nung được phát hiện năm 1974 gần thành phố Tây An, tỉnh Thiểm Tây, tây Bắc Trung Quốc.

Mục lục

Giới thiệu

Đội quân đất nung được chôn theo Hoàng đế Tần Thủy Hoàng của nhà Tần, trong thời gian 210–209 trước Công nguyên.

Đội quân đất nung được phát hiện tháng 3 năm 1974 khi một người nông dân đào giếng ở phía Đông núi Lệ Sơn.

Cảnh nhìn từ đằng sau của những chiến binh đất nung tại khu vực khai quật.

Theo sách sử, việc xây dựng lăng mộ Tần Thủy Hoàng bắt đầu năm 246 trước Công nguyên và sử dụng đến 700.000 nhân công và thợ thủ công trong 38 năm. Hoàng đế Tần Thủy Hoàng được chôn trong quan tài cùng với nhiều ngọc ngà châu báu, nhiều tác phẩm thủ công và một mô hình vũ trụ hoàn chỉnh được khảm ngọc và đặt trong dòng thủy ngân dùng để biểu tượng cho dòng sông đang chảy hoặc có thể dùng để diệt khuẩn và gây độc chết người về sau cho người muốn phá mộ. Những viên trân châu được đặt trên nóc mộ dùng để biểu tượng cho những ngôi sao và các hành tinh. Những khai quật gần đây cho thấy có một lượng thủy ngân cao trong đất của núi Lệ Sơn xác nhận sự trùng hợp với sách cổ.

Lăng mộ Tần Thủy Hoàng gần giống như một kim tự tháp bằng đất cao 76 m và rộng gần 350 m². Cho đến nay lăng mộ này vẫn chưa được khai quật. Trung Quốc đang có kế hoạch xây tường bao và mái bảo vệ khu lăng mộ tránh bị xâm thực của thiên nhiên.

Khu lăng mộ Tần Thủy Hoàng đã được thiết kế như một tổ hợp các cung điện đền đài bao quanh bởi thành quách. Để giữ bí mật thông tin về lối vào mộ và của cải trong đó Nhà Tần đã giết hết lực lượng tham gia xây dựng khu lăng mộ bằng cách bít đường ra vào lăng mộ và chôn sống họ cũng như giết hết một số người liên quan đến việc chôn sống này. Đội quân đất nung được xây dựng kế bên nhằm mục đích bảo vệ cho Tần Thủy Hoàng sau khi ông qua đời.

Khảo cổ

Một tượng binh mã

Kể từ khi được phát hiện ra năm 1974, việc khai quật khảo cổ vẫn được tiến hành trong thời gian qua. Việc khai quật kéo dài do binh mã bằng đất nung rất dễ vỡ và việc bảo vệ những bức tượng này rất khó khăn (bị phong hóa, bị vi khuẩn phá hoại…). Những tượng binh mã được nặn từ đất sét, nung trong lò ở nhiệt độ thấp, sau khi nung xong được phết một lớp sơn lên bên ngoài để tăng độ bền. Khuôn mặt, kích cỡ, màu sơn theo các nhà khảo cổ không có tượng nào giống nhau, sống động như đội quân thật.

Cho đến nay đã có 8.099 pho tượng đã được khai quật ra khỏi lòng đất. Các bức tượng người có lính bộ binh, cung thủ, các tướng lĩnh trong tư thế đứng thẳng hoặc cúi mình cầm cung, kích, giáo, mác, gươm bọc đồng… đây là những vũ khí được sử dụng ở Trung Hoa thời đó. Ngoài tượng binh mã, tượng xe ngựa có kích cỡ và tinh xảo như thật cũng được phát hiện trong khu tượng binh mã. Quần thể tượng được đặt trong 3 hầm mộ riêng biệt, hầm mộ thứ 4 là hầm trống. Người ta cho rằng, hầm mộ thứ nhất có pho tượng 6000 binh mã, là đội quân chủ lực của Tần Thủy Hoàng. Hầm mộ thứ nhất nằm mặt Tây của Lăng mộ. Hầm mộ thứ hai chứa khoảng 1400 pho tượng kỵ binh và bộ binh đi cùng xe ngựa, đây được xem là đội cảnh binh, trên diện tích 19.659 m². Hầm mộ thứ ba là đội chỉ huy các cấp khác nhau và một xe tứ mã trên diện tích 1524 m² có 68 pho tượng.

Xem thêm

Gallery

XianCavalryman.JPG

Di sản thế giới tại Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa

Di sản văn hóa
Ân Khư \| Công viên quốc gia Lư Sơn \| Cố cung nhà Minh-nhà Thanh \| Cố cung Thẩm Dương và Cố Cung (Bắc Kinh) \| Cung điện Potala \| Di chỉ người Bắc Kinh tại Chu Khẩu Điếm \| Di Hoà Viên \| Điêu lâu Khai Bình \| Hang đá Long Môn \| Hang đá Vân Cương \| Hang Mạc Cao \| Khổng Miếu, Khổng Phủ, Khổng Lâm \| Khu lịch sử Ma Cao \| Kinh thành và lăng mộ Cao Cú Ly \| Vườn cây cảnh cổ điển Tô Châu \| Lăng tẩm hoàng gia Minh-Thanh \| Lăng mộ Tần Thủy Hoàng cùng các tượng binh mã \| Núi Thanh Thành và công trình thủy lợi Đô Giang Yển \| Quần thể kiến trúc cổ núi Vũ Đang \| Carxtơ Nam Trung Quốc gồm Thạch Lâm (Vân Nam), Carxtơ ở Quý Châu và Quảng Tây \| Thành cổ Bình Dao \| Thành cổ Lệ Giang \| Thiên Đàn \| Thôn cổ Nam An Huy (Hoản Nam): Tây Đệ, Hoành thôn \| Tị Thử Sơn Trang Thừa Đức cùng Ngoại Bát Miếu \| Tượng khắc đá Đại Túc \| Vạn Lý Trường Thành \| Thổ lâu Phúc Kiến \| Ngũ Đài sơn \| Các công trình lịch sử ở Đăng Phong \| Cảnh quan văn hóa Tây Hồ Hàng Châu \| Di tích Xanadu \| Ruộng bậc thang Ha Ni Hồng Hà \| Con đường tơ lụa: Mạng đường Hành lang Trường An- Thiên Sơn (chung với Kazakhstan, Kyrgyzstan) \| Đại Vận Hà
Di sản tự nhiên
Khu bảo hộ Tam Giang Tịnh Lưu tại Vân Nam \| Khu bảo tồn Gấu Trúc Lớn tại Tứ Xuyên \| Khu thắng cảnh Cửu Trại Câu \| Khu thắng cảnh Hoàng Long \| Vườn quốc gia Tam Thanh Sơn \| Khu thắng cảnh Vũ Lăng Nguyên \| Trung Quốc Đan Hà \| Di chỉ hóa thạch Trừng Giang \| Thiên Sơn
Di sản hỗn hợp
Hoàng Sơn \| Khu thắng cảnh Vũ Di Sơn \| Nga Mi Sơn cùng Lạc Sơn Đại Phật \| Thái Sơn

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Đội quân đất nung

Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về Đội quân đất nung

Tham khảo

Thể loại:

Tần Thủy Hoàng

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Tần Thủy Hoàng 秦始皇
Hoàng đế Trung Hoa (chi tiết…)

Vua nước Tần
Trị vì	7 tháng 5 năm 247 TCN – 221 TCN
Tiền nhiệm	Tần Trang Tương vương
Hoàng đế nhà Tần
Tại vị	221 TCN – 10 tháng 9 năm 210 TCN
Tiền nhiệm	không, danh hiệu mới xưng
Kế nhiệm	Tần Nhị Thế
Thông tin chung
Tên thật	Doanh Chính 赵政 hay Triệu Chính 嬴政
Triều đại	Nhà Tần
Thân phụ	Tần Trang Tương vương / Lã Bất Vi (?)
Thân mẫu	Triệu Cơ
Sinh	259 TCN
Mất	210 TCN Trung Quốc
An táng	Lăng mộ Tần Thủy Hoàng

Tần Thủy Hoàng (tiếng Trung Quốc: 秦始皇)(259 TCN – 210 TCN) ^[1]^[2], tên thật là Doanh Chính (嬴政), còn có tên khác là Triệu Chính (趙政), là vua của nước Tần ở Trung Quốc từ năm 246 TCN đến 221 TCN trong thời kỳ Chiến Quốc ^[3] và trở thành vị Hoàng đế sáng lập ra nhà Tần, đồng thời là hoàng đế đầu tiên của Trung Quốc thống nhất vào năm 221 trước Công nguyên^[3] sau khi tiêu diệt các nước chư hầu khác. Ông cai trị cho đến khi qua đời vào năm 210 trước Công nguyên ở tuổi 49^[4]

Tự gọi mình là Thủy Hoàng Đế (始皇帝) sau khi Trung Quốc được thống nhất, Tần Thủy Hoàng là một nhân vật quan trọng trong lịch sử Trung Quốc, mở ra gần hai thiên niên kỷ của hoàng gia cai trị Trung Quốc. Sau khi thống nhất, ông và thừa tướng Lý Tư đã thông qua một loạt các cải cách lớn về kinh tế và chính trị ^[3]. Ông đã tiến hành nhiều dự án khổng lồ, bao gồm việc xây dựng và hợp nhất các bộ phận của Vạn Lý Trường Thành, lăng mộ kích thước thành phố nổi tiếng được bảo vệ bởi đội quân đất nung có kích thước thật, và một hệ thống đường quốc gia lớn, với cái giá của rất nhiều mạng người. Để đảm bảo sự ổn định, ông đặt ra ngoài vòng pháp luật và đốt cháy nhiều cuốn sách và chôn sống một số học giả ^[4]. Tương truyền ông là người tinh thông ngũ hành,từng nhiều lần dùng phép ngũ hành nhấn chìm các nước đối thủ,làm động đất thiệt hại cho Triệu quốc.

Mục lục

Tên gọi

始皇帝
Thủy Hoàng Đế
“Hoàng đế đầu tiên”
(tiểu triện
từ 220 BC)

Ý nghĩa

Trong thời gian trước thời nhà Chu và sau đó, các nhà cai trị các quốc gia độc lập của Trung Quốc theo quy ước đều xưng “vương” (王). Sau khi đánh bại vị vua chư hầu cuối cùng của Chiến Quốc vào năm 221 trước Công nguyên, vua Doanh Chính của Tần đã trở thành người cai trị trên thực tế của toàn Trung Quốc. Để ăn mừng thành tích này và củng cố cơ sở quyền lực của mình, Doanh Chính đã tạo ra một danh hiệu mới tự xưng là Tần Thủy Hoàng Đế (秦始皇帝), thường được rút ngắn là Tần Thủy Hoàng (秦始皇), cũng gọi là Tần Vương (秦王). (Xem Vương triều đại Tần và Kinh kha hành thích Tần Vương)

Chữ Thủy (始) có nghĩa là “đầu tiên” ^[5]. Người thừa kế sau đó sẽ được gọi tiếp là “Nhị Thế”, “Tam Thế” và như vậy cho đến muôn đời.
Chữ Hoàng Đế (皇帝) đến từ thần thoại Tam Hoàng Ngũ Đế (三皇五帝) (thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên), nơi chữ này được trích ra ^[6]. Bằng cách thêm vào một tiêu đề như vậy, Tần Thủy Hoàng hy vọng sẽ có sự thiêng liêng và uy tín của Hoàng Đế (黄帝) trước kia.
Ngoài ra, chữ “Hoàng” (皇) có nghĩa là “sáng” hay “lộng lẫy” và “thường xuyên nhất được sử dụng như là một chữ chỉ thiên đường” ^[7].

Sử dụng

Cả hai tên gọi “Tần Thủy Hoàng Đế” (秦始皇帝) và “Tần Thủy Hoàng” (秦始皇) đều xuất hiện trong Sử ký bằng văn bản của Tư Mã Thiên. Cái tên Tần Thủy Hoàng Đế xuất hiện lần đầu tiên trong chương 5 ^[8], mặc dù cái tên Tần Thủy Hoàng ngắn hơn lại là tên của chương 6 (秦始皇本纪) ^[9]^[10]. Tuy nhiên, tên Tần Thủy Hoàng Đế được coi là chính xác do Doanh Chính hợp nhất chữ Hoàng (hoàng gia) và Đế (cai trị), để tạo ra chữ Hoàng đế ^[11]

Thân thế

Tần Thủy Hoàng là con trai cả của Trang Tương Vương nước Tần ^[2]^[12], mẹ là Triệu Cơ, vốn là một người thiếp của Lã Bất Vi – một thương nhân và sau trở thành Tướng quốc nước Tần. Ông sinh ra vào tháng giêng^[13] năm 259 TCN ^[14], ở đô thành Hàm Đan của nước Triệu (趙). Vì lý do nơi sinh này nên có ý kiến cho rằng lúc nhỏ, ông họ Triệu tên Chính^[12]. Tổ tiên của ông được cho là đến từ vùng Cam Túc ^[2].

Sử sách, mà cụ thể là sử ký Tư Mã Thiên ghi nơi sinh và cha mẹ ông^[15]; nhưng chính Tư Mã Thiên cũng cho biết, có thuyết nói rằng Tần Thủy Hoàng là con của Lã Bất Vi^[16].

Năm 265 TCN, vua Tần là Tần Chiêu Vương lập con trai thứ là An Quốc quân Doanh Trụ làm Thái tử. Công tử Tử Sở là con trai giữa của Thái tử với một người vợ thứ, Hạ Cơ. Hạ Cơ không được An Quốc quân yêu mến, nên Tử Sở phải đi làm con tin của Tần ở nước Triệu để đảm bảo cho một hiệp ước đình chiến giữa hai quốc gia ^[16]^[17]. Tần nhiều lần đem quân đánh Triệu, làm Triệu thua to trong trận Trường Bình đẫm máu, nên nước Triệu càng bạc đãi Tử Sở. Sau ông có quen với Lã Bất Vi, một thương gia giàu có. Bằng mưu mô của mình, Lã Bất Vi đã dâng Triệu Cơ, vũ nữ và người thiếp của Lã đang mang thai ^[17], cho Tử Sở, lại giúp Tử Sở về Tần làm Thái tử rồi lên ngôi vua, thành Trang Tương Vương nước Tần. Cái thai trong bụng được Triệu Cơ giấu kín, để đủ tháng sinh ra, đặt tên là Chính, tức Tần Thủy Hoàng sau này.

Tuy nhiên, theo ý kiến của một số sử gia Trung Quốc hiện đại gần đây^[18] thì Doanh Chính là con của Tử Sở chứ không phải là con của Lã Bất Vi. Thuyết này lập luận tập trung vào 2 điểm:

Một bộ phận lớn triều thần nước Tần vẫn tin vào việc Doanh Chính là con Tử Sở và vẫn hết lòng ủng hộ Doanh Chính trước sau như một. Do đó, chính quyền của Doanh Chính vẫn đứng vững trước cuộc binh biến do Phàn Ô Kỳ phát động nhằm dựng Thành Kiệu lên ngôi. Đại tướng Vương Tiễn đi dẹp cuộc binh biến này trả lời Phàn Ô Kỳ: “Thái hậu có mang mười tháng mới sinh, vậy nay tức là con tiên vương đẻ ra…” Ngay trong thời đó, những người theo thuyết gán Lã Bất Vi là cha Doanh Chính cũng không thể lý giải một cách khoa học vì sao Triệu Cơ lại mang thai Doanh Chính tới 12 tháng mà lập luận theo cách “thiên mệnh” rằng: “Có thể tại lòng trời muốn sinh ra một vị chân mạng thiên tử nên mới để người mẹ hoài thai lâu như vậy…”. Các nhà sử học lý giải rằng: Thực tế, Doanh Chính vẫn chỉ nằm trong bụng mẹ 10 tháng như những đứa trẻ khác kể từ khi Vu Cơ về với Tử Sở. Do cộng thêm thời gian Vu Cơ ở với Bất Vi, thời gian mới là 12 tháng.
Thuyết này là sản phẩm của sĩ phu các nước chư hầu Sơn Đông bị Tần Thủy Hoàng tiêu diệt. Họ căm hờn vì bị mất nước, nên nhân việc mẹ vua Tần từng là thiếp của Bất Vi để đặt ra chuyện này nhằm hạ thấp kẻ thù không đội trời chung của mình.

Các giáo sư John Knoblock và Jeffrey Riegel, trong bản dịch Lã thị Xuân Thu của họ, gọi câu chuyện này “rõ ràng là sai, nhằm mục đích phỉ báng Bất Vi và xúc phạm Hoàng đế đầu tiên.” ^[19]

Thời thiếu niên lưu lạc

Hai năm ngay trước khi Tần Thủy Hoàng ra đời (262 TCN – 260 TCN), nước Tần và nước Triệu đánh nhau đẫm máu trong trận chiến Trường Bình, kết cục 450.000 quân Triệu đều bị thảm sát, Triệu đại bại. Vì vậy, Triệu đối xử với công tử Tử Sở hết sức khắc nghiệt, “xe ngựa, vật dụng dùng chẳng được sẵn, ở cảnh cùng khốn có vẻ bực bội^[16]“, dù ông đã nổi danh khắp chư hầu với tư cách là người kế thừa vương vị khi cha ông lên ngôi. Năm 257 TCN, Tần Chiêu Vương sai tướng Vương Ý vây đô thành Hàm Đan, Triệu cùng quẫn muốn giết Tử Sở, ông cùng Lã Bất Vi chạy thoát về với quân Tần, nhưng Triệu Cơ cùng Doanh Chính không kịp trốn theo, phải ở lại Triệu. Triệu muốn giết cả hai người nhưng Triệu Cơ là con nhà tai mắt ở Triệu, vì thế hai mẹ con đều sống. Họ lẩn trốn trong dân gian suốt 7 năm trời đằng đẵng (257 TCN – 250 TCN)^[16].

Năm 250 TCN, Tần Chiêu Tương vương chết, An Quốc quân lên ngôi, tức là Tần Hiếu Văn Vương, lập Tử Sở làm Thái tử, nước Triệu bèn đưa Triệu Cơ và Doanh Chính về Tần. Hiếu Văn Vương làm vua không lâu thì chết, Tử Sở kế thừa vương vị, tức là Tần Trang Tương Vương, phong Lã Bất Vi chức Thừa tướng, tước Văn Tín hầu. Năm 247 TCN, Trang Tương Vương mất sau ba năm trị vì, ngôi vua thuộc về Doanh Chính, khi ấy mới 13 tuổi ^[15]^[20].

Tần vương Chính

Củng cố quyền lực

Tần Vương đã lên ngôi, tôn là mẹ Triệu Cơ (赵姬) làm Thái hậu, phong Thừa tướng Lã Bất Vi làm Tướng quốc, gọi là “trọng phụ“, coi như người cha thứ hai của mình^[16].

Tướng quốc vốn là chồng cũ của thái hậu, thường ra vào cung cấm tư thông với bà ta. Tần Vương còn nhỏ nên không hay biết hoặc giả vờ không hay biết. Sau đó thì sau đó Lã Bất Vi cảm thấy lo sợ nhà vua nhỏ tuổi biết chuyện nên ngầm sai người tìm kiếm một nam nhân cường tráng, dương vật lớn là Lao Ái (嫪毐) ^[21]. Theo Sử ký, ông trước tiên dùng Lao Ái làm gia nhân rồi dâng Ái vào cung giả làm hoạn quan bằng cách nhổ râu để “hầu hạ” thái hậu. Sau một thời gian thái hậu sợ Tần vương biết chuyện bèn dời Hàm Dương về cựu đô là Ung Thành (雍) sống cùng Lao Ái và sinh được 2 con trai ^[21].

Nhờ thái hậu, Lao Ái được phong làm Trường Tín hầu, cũng mưu xây dựng thế lực, mở phủ nuôi thực khách như Lã Bất Vi. Lao Ái mưu đồ cho con mình và thái hậu nối ngôi khi Tần vương Chính qua đời. Nhưng trong một bữa ăn tối do say rượu nên Lao Ái bắt đầu khoác lác về việc là cha dượng của vị vua trẻ ^[21].

Năm 238 trước Công nguyên, Doanh Chính đi du lịch đến Ung Thành. Lao Ái chiếm con dấu của thái hậu và huy động một đội quân trong một nỗ lực để bắt đầu một cuộc đảo chính và nổi loạn ^[21]. Hơn 1 triệu đồng tiền đồng được đặt trên đầu của Lao Ái nếu bị bắt sống hoặc nửa triệu nếu chết ^[21]. Những người ủng hộ Lao Ái bị bắt và bị chặt đầu còn Lao Ái thì bị trói và xé xác bởi 5 cỗ xe ngựa, trong khi toàn bộ gia đình của ông ta thì bị giết cả 3 họ. Hai người con riêng của thái hậu đều bị giết và bà bị giam lỏng cho đến khi chết nhiều năm sau đó. Vụ việc liên quan tới Lã Bất Vi, ông bị cách chức, lưu đày rồi sang năm 235 TCN thì được cho một chén rượu độc để tự tử ^[5]^[21]. Doanh Chính sau đó nắm quyền đầy đủ như vua của nước Tần. Thay thế Lã Bất Vi, Lý Tư trở thành thừa tướng mới.

Nhiệm vụ ám sát của Kinh Kha

Bài chi tiết: Kinh Kha

Nước Yên khi đó nhỏ, yếu và thường xuyên bị sách nhiễu bởi các binh sĩ nên không phải là đối thủ của nước Tần ^[22]. Vì vậy Thái tử Đan nước Yên cầu xin dũng sĩ Kinh Kha đi hành thích Tần vương Chính vào năm 227 TCN ^[4]^[22]. Đi theo Kinh Kha có