Chào ngày mới 27 tháng 11

CNM365. Chào ngày mới 27 tháng 11. Wikipedia Ngày này năm xưa. Việt Nam và Trung Quốc chính thức ký Hiệp định khai thác tài nguyên du lịch Thác Bản Giốc và Hiệp định về tàu thuyền tự do đi lại ở cửa sông Bắc Luân, theo tin website VOV của Đài Tiếng nói Việt Nam. Đây là những khu vực “rất nhạy cảm, có lịch sử tranh chấp lâu đời”. Với việc ký hai văn kiện này, Việt Nam và Trung Quốc đã “khép lại hoàn toàn những tranh chấp do lịch sử để lại, mở ra một thời kỳ hợp tác mới giữa hai nước”. Hai văn bản này được ký hồi đầu tháng nhân chuyến thăm của Chủ tịch Tập Cận Bình tới Hà Nội. Năm 25 – Hán Quang Vũ Đế Lưu Tú vào Lạc Dương, định đô triều đại Đông Hán tại thành này. Hán Quang Vũ Đế được các sử gia Trung Quốc ca ngợi là một thiên tài quân sự, một anh hùng kiệt xuất , minh quân hiếm thấy, là vị hoàng đế có trình độ đạo đức cao nhất và chú ý đến tình người nhất trong số các vị vua khai quốc của lịch sử Trung Quốc; đã góp phần thúc đẩy lịch sử Trung Quốc phát triển. Đối với Việt Nam. Lưu Tú là người không được người Việt hoan nghênh. Năm 40, ngay sau khi Lưu Tú thống nhất quốc gia thì ở phía nam, thái thú quận Giao Chỉ là Tô Định tàn bạo, mất lòng dân địa phương. Định giết hại thủ lĩnh người Việt ở Chu Diên là Thi Sách. Vợ của Thi Sách là Trưng Trắc cùng em là Trưng Nhị kêu gọi nhân dân nổi dậy khởi nghĩa, đánh đuổi Tô Định, tự lập ở Giao Chỉ, xưng là Trưng Vương. Năm 42, Lưu Tú sai Phục Ba tướng quân Mã Viện mang 2 vạn quân đi đánh Trưng Vương. Sang năm 43, sau nhiều trận thắng, Mã Viện dẹp được phong trào khởi nghĩa tại đây. Sau khi chị em Trưng Vương tự sát, tục truyền rằng vì không muốn chịu khuất phục, hai Bà đã nhảy xuống sông tự tử, tới cuối năm 43 thì các lực lượng chống đối bị dẹp hẳn. Hai Bà Trưng là anh hùng dân tộc của người Việt. Đại Việt Sử ký Toàn thư coi Trưng Trắc là một vị vua trong lịch sử Việt Nam. Năm 1940 – ngày sinh Lý Tiểu Long, diễn viên võ thuật nổi tiếng sáng lập võ phái Triệt quyền đạo người Mỹ gốc Hoa (mất năm 1973).

 

27 tháng 11

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Ngày 27 tháng 11 là ngày thứ 331 (332 trong năm nhuận) trong lịch Gregory. Còn 34 ngày trong năm.

« Tháng 11 năm 2015 »
CN	T2	T3	T4	T5	T6	T7
1	2	3	4	5	6	7
8	9	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30

Mục lục

• 1 Sự kiện
• 2 Sinh
• 3 Mất
• 4 Ngày lễ và kỷ niệm
• 5 Tham khảo

Sự kiện

• 25 – Hán Quang Vũ Đế Lưu Tú vào Lạc Dương, định đô triều đại Đông Hán tại thành này.
• 1095 – Giáo hoàng Urbanô II tuyên bố Cuộc thập tự chinh thứ nhất tại Hội đồng Clermont, nhằm đánh chiếm các thánh địa ở phía Đông từ tay người Hồi giáo.
• 1895 – Tại Paris, Alfred Nobel ký di chúc cuối cùng của mình, trong đó dành tài sản của bản thân để lập ra giải Nobel sau khi qua đời.
• 1944 – Chiến tranh thế giới thứ hai: Trận Peleliu tại Palau kết thúc với thắng lợi của quân đội Hoa Kỳ trước quân đội Nhật Bản.
• 1978 – Đảng Công nhân người Kurd được thành lập tại thành phố Riha (Urfa) tại Thổ Nhĩ Kỳ.
• 1992 – Lần thứ hai trong vòng một năm, Lực lượng vũ trang cố gắng lật đổ Tổng thống Carlos Andrés Pérez tại Venezuela.
• 2004 – Giáo hoàng Gioan Phaolô II giao di cốt của Gioan Kim Khẩu cho Giáo hội Chính Thống giáo Đông phương.

Sinh

• 111 – Antinous, ái nhân của Hoàng đế La Mã Hadrianus (m. 130)
• 1127 – Tống Hiếu Tông Triệu Thận, sinh ngày Mậu Dần tháng 10 năm Đinh Mùi (m. 1194)
• 1576 – Shimazu Tadatsune, daimyo người Nhật (m. 1638)
• 1701 – Anders Celsius, nhà thiên văn học người Thụy Sỹ (m. 1744)
• 1874 – Chaim Weizmann, chính trị gia người Israel, Tổng thống thứ nhất của Israel (m. 1952)
• 1894 – Matsushita Kōnosuke, doanh nhân người Nhật, thành lập Panasonic (m. 1989),
• 1903 – Lars Onsager, nhà hóa học người Na Uy, đoạt Giải Nobel hóa học (m. 1976)
• 1921 – Alexander Dubček, chính trị gia người Slovak (m. 1992)
• 1939 – Laurent-Desire Kabila, Tổng thống Cộng hòa Dân chủ Congo (m. 2001)
• 1940 – Lý Tiểu Long, diễn viên võ thuật, sáng lập võ phái Triệt quyền đạo người Mỹ gốc Hoa (m. 1973)
• 1942 – Jimi Hendrix, ca sĩ-người viết ca khúc, người chơi guitar, và nhà sản xuất người Mỹ (m. 1970)
• 1951 – Kathryn Bigelow, đạo diễn người Mỹ
• 1956 – William Fichtner, diễn viên người Mỹ
• 1957 – Caroline Kennedy, tác gia và luật sư người Mỹ
• 1960 – Yulia Volodymyrivna Tymoshenko, chính trị gia người Ukraina, Thủ tướng Ukraina
• 1963 – Công chúa Désirée xứ Hohenzollern
• 1964 – Roberto Mancini, cầu thủ bóng đá và nhà quản lý người Ý
• 1968 – Michael Vartan, diễn viên người Mỹ gốc Pháp
• 1992 – Park ChanYeol, thành viên nhóm nhạc Hàn Quốc nổi tiếng: EXO
• 2015 – Việt Nam và Trung Quốc chính thức ký Hiệp định khai thác tài nguyên du lịch Thác Bản Giốc và Hiệp định về tàu thuyền tự do đi lại ở cửa sông Bắc Luân, theo tin website VOV của Đài Tiếng nói Việt Nam.

Mất

• 8 TCN – Horace, thi nhân La Mã (s. 65 TCN)
• 511 – Clovis I, quốc vương của Vương quốc Frank (s. 466)
• 395 – Flavius Rufinus, chính khách La Mã
• 1474 – Guillaume Dufay, nhà soạn nhạc sinh tại ngoại ô Bruxelles (s. 1397)
• 1852 – Ada Lovelace, nhà toán học người Anh (s. 1815)
• 1895 – Alexandre Dumas con, tác gia và nhà soạn kịch người Pháp (s. 1824)
• 1953 – Eugene O’Neill, nhà soạn kịch người Mỹ, đoạt Giải Nobel Văn học (s. 1888)
• 1955 – Arthur Honegger, nhà soạn nhạc người Thụy Sĩ-Pháp (s. 1892)
• 1968 – Út Tịch, nữ Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân Việt Nam (m. 1931)
• 1978 – Giuse Maria Trịnh Như Khuê, giam mục Công giáo người Việt Nam (s. 1898)
• 2011 – Gary Speed, cầu thủ bóng đá và nhà quản lý người Anh Quốc (s. 1969)

Ngày lễ và kỷ niệm

Tham khảo

Tháng 1 | Tháng 2 | Tháng 3 | Tháng 4 | Tháng 5 | Tháng 6 | Tháng 7 | Tháng 8 | Tháng 9 | Tháng 10 | Tháng 11 | Tháng 12

Wikimedia Commons có thêm thư viện hình ảnh và phương tiện truyền tải về 27 tháng 11

Thể loại:

• Tháng mười một
• Sơ khai ngày
• Ngày trong năm

Lich Vạn Niên ngày 27 tháng 11 năm 2015

Tháng 11 Năm 2015

27

Thứ sáu

Người thường dân chỉ biết hùng dũng mà không biết nghĩa thì trộm cướp.Luận Ngữ

Năm ất Mùi

Tháng đinh Hợi

Ngày đinh Mùi

Giờ đinh Mùi

13:47:48

Giờ Hoàng Đạo

Nhâm Dần (3h-5h)

Qúy Mão (5h-7h)

Tháng Mười (T)

16

ất Tỵ (9h-11h)

Mậu Thân (15h-17h)

Ngày Hoàng đạo

Mệnh ngày:

Thuỷ – Thiên hà thủy

(Nước trên trời)

Tiết khí

Giữa: Tiểu tuyết (Tuyết xuất hiện) – Đại tuyết (Tuyết dày)

Canh Tuất (19h-21h)

Tân Hợi (21h-23h)

Thứ sáu, Ngày 27 Tháng 11 Năm 2015 Âm lịch: Ngày 16 Tháng 10 Năm 2015 Ngày Julius: 2457354 Bát tự: Giờ Canh Tí, ngày đinh Mùi, tháng đinh Hợi, năm ất Mùi 0:00 Giờ: Canh Tí Ngày Hoàng đạo Sao: Minh Đường Giờ Hoàng đạo Nhâm Dần, Qúy Mão, ất Tỵ, Mậu Thân, Canh Tuất, Tân Hợi Giờ Hắc đạo Canh Tí, Tân Sửu, Giáp Thìn, Bính Ngọ, đinh Mùi, Kỷ Dậu Năm Kim Sa trung kim Mùa: Mùa đông Vượng: Thủy Khắc: Thổ Mạnh Ngày Thuỷ Thiên hà thủy Nước trên trời Tuổi xung Kỷ Sửu, Tân Sửu Tiết khí Giữa: Tiểu tuyết (Tuyết xuất hiện) – Đại tuyết (Tuyết dày) Sao Cang Ngũ hành Kim Động vật Rồng Trực Thành – Tốt cho các việc nhập học, giá thú, may mặc, thượng lương. – Xấu cho các việc kiện tụng, mai táng, châm chích, di cư. Xuất hành Hỷ thần chính Nam Tài thần chính Đông Kê thần (Lên trời) Cát tinh Tốt Kỵ Thiên hỷ Tốt mọi việc, nhất là hôn thú Nguyệt Tài Tốt cho việc cầu tài lộc, khai trương, xuất hành, di chuyển, giao dịch Phúc Sinh Tốt mọi việc Tam Hợp Tốt mọi việc Minh đường Hoàng Đạo – Tốt mọi việc Sát tinh Kỵ Ghi chú Vãng vong (Thổ kỵ) Kỵ xuất hành, giá thú, cầu tài lộc, động thổ Cô thần Xấu với giá thú Mặt trời Giờ mọc Giờ lặn Hà Nội 06:16 17:11 TP.Hồ Chí Minh 05:56 17:25 Thiên Hình Hắc đạo 1:00 Giờ: Tân Sửu Chu Tước Hắc đạo 3:00 Giờ: Nhâm Dần Kinh Quỹ Hoàng đạo 5:00 Giờ: Qúy Mão Kim Được Hoàng đạo 7:00 Giờ: Giáp Thìn Bạch Hổ Hắc đạo 9:00 Giờ: ất Tỵ Ngọc Đường Hoàng đạo 11:00 Giờ: Bính Ngọ Thiên Lao Hắc đạo 13:00 Giờ: đinh Mùi NGuyên Vũ Hắc đạo 15:00 Giờ: Mậu Thân Tư Mệnh Hoàng đạo 17:00 Giờ: Kỷ Dậu Câu Trận Hắc đạo 19:00 Giờ: Canh Tuất Thanh Long Hoàng đạo 21:00 Giờ: Tân Hợi Minh Đường Hoàng đạo 23:00 Giờ: Canh Tí Thiên Hình Hắc đạo Lịch vạn niên 2015, ngày 16 tháng 10, năm 2015 – Âm lịch Xem ngày giờ tốt và hướng xuất hành Trong một tháng có 2 loại ngày tốt, ngày xấu; trong một ngày lại có 6 giờ tốt, 6 giờ xấu gọi chung là Ngày/giờ Hoàng đạo (tốt) và Ngày/giờ Hắc đạo (xấu). Người Việt Nam từ xưa đều có phong tục chọn ngày tốt và giờ tốt để làm những việc lớn như cưới hỏi, khởi công làm nhà, nhập trạch, ký kết, kinh doanh v.v.v. Ngày 16 tháng 10, năm 2015 là ngày Hoàng đạo , các giờ tốt trong ngày này là: Nhâm Dần, Qúy Mão, ất Tỵ, Mậu Thân, Canh Tuất, Tân Hợi Trong ngày này, các tuổi xung khắc nên cẩn thận trong chuyện đi lại, xuất hành, nói chuyện và làm các việc đại sự là: Kỷ Sửu, Tân Sửu Xuất hành hướng Đông Bắc gặp Hỷ thần: niềm vui, may mắn, thuận lợi. Xuất hành hướng Nam gặp Tài thần: tài lộc, tiền của, giao dịch thuận lợi. Xem sao tốt và việc nên làm và nên kiêng Trong Lịch vạn niên, có 12 trực được sắp xếp theo tuần hoàn phân bổ vào từng ngày. Mỗi trực có tính chất riêng, tốt/xấu tùy từng công việc. Ngày 16 tháng 10, năm 2015 là Trực Thành: Tốt cho các việc nhập học, giá thú, may mặc, thượng lương. Xấu cho các việc kiện tụng, mai táng, châm chích, di cư. Mỗi ngày đều có nhiều sao Tốt (Cát tinh) và sao Xấu (Hung tinh). Các sao Đại cát (rất tốt cho mọi việc) như Thiên đức, Nguyệt đức, Thiên ân, Nguyệt ân. Có những sao Đại hung (rất xấu cho mọi việc) như Kiếp sát, Trùng tang, Thiên cương. Cũng có những sao xấu tùy mọi việc như Cô thần, Quả tú, Nguyệt hư, Không phòng, Xích khẩu… – xấu cho hôn thú, cưới hỏi, đám hỏi nói chung cần tránh. Hoặc ngày có Thiên hỏa, Nguyệt phá, Địa phá… xấu cho khởi công xây dựng, động thổ, sửa chữa nhà cửa nói chung cần tránh. Khi tính làm việc đại sự, cần kiểm tra ngày Hoàng Đạo, Hắc Đạo. Xem công việc cụ thể nào, để tránh những sao xấu. Chọn các giờ Hoàng đạo để thực hiện (hoặc làm tượng trưng lấy giờ) Thác Bản Giốc Bách khoa toàn thư mở Wikipedia Tọa độ: 22°51′23,04″B 106°43′19,2″Đ Thác Bản Giốc vào mùa mưa nhìn từ Việt Nam, bên trái ảnh là thác phụ, bên phải ảnh là thác chính. Thác Bản Giốc nhìn từ Trung Quốc vào mùa khô, bên trái ảnh là thác phụ, bên phải ảnh là thác chính Sông Quây Sơn Ảnh thác Bản Giốc thời Pháp thuộc với nhóm lính tập và viên chỉ huy người Pháp chụp bên dòng thác Thác Bản Giốc, Trung Quốc gọi là cặp thác Đức Thiên-Bản Ước (tiếng Trung: 德天－板約; bính âm: Détiān – Bǎnyuē), là một hoặc hai thác nước nằm trên sông Quây Sơn tại biên giới giữa Việt Nam và Trung Quốc. Nếu nhìn từ phía dưới chân thác, phần thác bên trái và nửa phía tây của thác bên phải thuộc chủ quyền của Việt Nam tại xã Đàm Thủy, huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng; nửa phía đông của thác bên phải thuộc chủ quyền của Trung Quốc tại thôn Đức Thiên, trấn Thạc Long, huyện Đại Tân, thành phố Sùng Tả của khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây. Thác nước này cách huyện lỵ Trùng Khánh khoảng 20 km về phía đông bắc, cách thủ phủ Nam Ninh của Quảng Tây khoảng 208 km. Mục lục 1 Tổng quan 2 Du lịch 2.1 Khu nghỉ mát 2.2 Thắng cảnh văn hóa 3 Thủy lưu 4 Vấn đề chủ quyền 5 Hình ảnh 6 Chú thích 7 Liên kết ngoài Tổng quan Theo quan điểm của Trung Quốc thì thác chính và thác phụ là hai thác riêng biệt, thác chính (Đức Thiên) có chiều rộng 100 m, độ sâu 60 m và độ cao là 70 m. Theo quan điểm của phía Việt Nam, thác Bản Giốc bao gồm cả thác chính và phụ với tổng chiều rộng là 208 m.[1] Thác Bản Giốc được chia thành hai phần, phần ở phía Nam gọi là thác Cao, đây là thác phụ vì lượng nước không lớn. Thác Thấp là thác chính nằm ở phía Bắc trên biên giới Việt Trung. Thác Bản Giốc là thác nước lớn thứ tư thế giới trong các thác nước nằm trên một đường biên giới giữa các quốc gia (Sau thác Iguazu giữa Brasil – Argentina, thác Victoria nằm giữa Zambia – Zimbabwe; và thác Niagara giữa Canada và Hoa Kỳ).[2] Tuy nhiên, theo Tân Hoa xã thì thác Bản Giốc là thác xuyên quốc gia lớn thứ hai trên thế giới.[1] Thác Bản Giốc là thác nước tự nhiên lớn nhất khu vực Đông Nam Á.[1][2] Du lịch Thác Bản Giốc là một thắng cảnh du lịch nổi tiếng, từng được Tạp chí Địa lý Quốc gia Trung Quốc bình chọn là một trong sáu thác nước đẹp nhất Trung Quốc vào năm 2005.[3][4] Ngoài ra, Nhân dân Nhật báo và Đài Truyền hình Trung ương Trung Quốc cũng đã đánh giá thác Bản Giốc là một trong mười thác nước đẹp nhất Trung Quốc.[2][5] Thác Bản Giốc cũng đã đi vào nghệ thuật tạo hình với những tác phẩm hội họa và nhiếp ảnh đặc sắc. Ngoài giá trị du lịch và nghệ thuật, thác cũng có tiềm năng thủy điện. Ngoài ra, tại Việt Nam, cũng có nhận định cho rằng thác Bản Giốc là thác nước đẹp nhất của quốc gia. Theo thống kê của Sở Văn hóa – Thể thao – Du lịch của tỉnh Cao Bằng, mỗi năm Việt Nam có khoảng 30.000 người đến thăm Bản Giốc, còn phía Trung Quốc đón gần 1 triệu lượt người.[6] Khu nghỉ mát Ngày 8 tháng 12 năm 2012, Tổng công ty du lịch Sài Gòn (Saigontourist) đã làm lễ động thổ xây dựng khu nghỉ dưỡng Sài Gòn – Bản Giốc tại xã Đàm Thủy.[7] Khu nghỉ dưỡng Sài Gòn – Bản Giốc là khu nghỉ dưỡng cao cấp đạt tiêu chuẩn 4 sao với tổng diện tích 31,15 ha. Giai đoạn 1 đưa vào khai trương khu nghỉ dưỡng với bao gồm phòng ngủ, khu vực tiếp tân, nhà hàng – phòng hội nghị sức chứa trên 200 khách chuyên phục vụ các món ăn Âu, Á, ẩm thực đặc sản địa phương. Trong giai đoạn tiếp theo, Saigontourist và Công ty TNHH Sài Gòn – Bản Giốc tiếp tục hoàn thiện các hạng mục công trình gồm 80 phòng ngủ, khu thể thao, vui chơi giải trí, spa cùng các khu vực dành cho các hoạt động cắm trại, sinh hoạt ngoài trời. Và ngày 15/12/2014 đã tổ chức lễ khai trương giai đoạn 1 khu nghỉ dưỡng Sài Gòn – Bản Giốc (Sài Gòn – Bản Giốc Resort) và chùa chùa Phật Tích Trúc Lâm Bản Giốc.[8] Thắng cảnh văn hóa Chùa Phật Tích Trúc Lâm Bản Giốc – ngôi chùa đầu tiên được xây dựng ở nơi biên cương phía Bắc của Tổ quốc được UBND tỉnh Cao Bằng phê duyệt xây dựng. Tháng 06/2013, Chùa Phật Tích Trúc Lâm Bản Giốc được khởi công tại núi Phia Nhằm cách thác Bản Giốc 500m[9]. Các hạng mục của chùa Phật Tích Trúc Lâm Bản Giốc như Tam quan chùa, lầu tượng Bồ Tát, Tam bảo, nhà tổ… được xây dựng theo phong cách kiến trúc Phật giáo truyền thống Việt Nam. Tại đây còn có đền thờ vị anh hùng Nùng Trí Cao – một nhân vật, biểu tượng Văn hoá thế kỷ XI tại Cao Bằng. Công trình được xây dựng trên diện tích 2 ha với kinh phí khoảng 38 tỷ đồng, chủ yếu từ nguồn xã hội hóa do Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam huy động, các tập đoàn và các nhà hảo tâm đóng góp và tài trợ.[10] Thủy lưu Thác Bản Giốc nằm trên dòng chảy của sông Quây Sơn (歸春河, âm Hán Việt là “Quy Xuân hà”). Sông này bắt nguồn từ Trung Quốc, chảy về hướng biên giới hai nước rồi vào lãnh thổ Việt Nam tại Pò Peo thuộc xã Ngọc Khê, huyện Trùng Khánh. Từ xã Ngọc Khê, sông chảy qua các xã Đình Phong, Chí Viễn, khi đến xã Đàm Thuỷ, dòng sông lượn quanh dưới chân núi Cô Muông rồi qua các cánh đồng của Đàm Thuỷ, qua bãi ngô trên bản Giốc, quay trở lại đường biên giới rồi tách ra thành nhiều nhánh. Lòng sông ở đó đột ngột trụt xuống khoảng 35 m, tạo thành thác Bản Giốc. Sau khi đổ xuống chân thác, sông quay hẳn vào lãnh thổ Trung Quốc. Giữa thác có một mô đất rộng phủ đầy cây, xẻ dòng sông thành ba luồng nước. Vào những ngày nắng, làn hơi nước bắn ra từ thác tạo thành cầu vồng. Dưới chân thác là mặt sông rộng với hai bên bờ là những thảm cỏ và vạt rừng. Cách thác khoảng hơn 5 km có động Ngườm Ngao, dài 3 km. Ở giữa thác chính là cột mốc biên giới Việt-Trung. Cột mốc này được xác định qua hiệp ước về biên giới giữa hai nước năm 1999 là cột mốc 53 do Pháp – Thanh xây dựng. Theo hiệp ước 1999, phần thác phụ hoàn toàn thuộc về Việt Nam, phần thác chính chia đôi.[11][12] Vấn đề chủ quyền Có dư luận cho rằng toàn bộ hai phần thác Bản Giốc vốn thuộc về Việt Nam và đã bị mất cho Trung Quốc. Thứ trưởng Bộ ngoại giao Việt Nam Vũ Dũng khẳng định rằng thông tin đó hoàn toàn không có cơ sở, rằng Công ước Pháp-Thanh 1887 và Hiệp định 1999 đều quy định đường biên giới khu vực này chạy theo trung tuyến dòng chảy sông Quế Sơn (Quây Sơn), lên thác và tới mốc 53 phía trên. Nghĩa là, phần thác phụ hoàn toàn nằm bên phía Việt Nam, phần thác chính có một phần thuộc Trung Quốc.[13] Trong Biên bản phân giới cắm mốc giữa Pháp và nhà Thanh ngày 31/5/1892 ghi rõ “Từ điểm này, đường biên giới chạy theo chính giữa (trung tuyến) dòng sông cho đến thác Ta Tung”. Do cùng căn cứ vào lời văn mô tả này nên khi vẽ đường biên giới chủ trương Việt Nam và Trung Quốc đều vẽ trùng nhau, từ giữa dòng sông Quây Sơn đến chính giữa ngọn thác chính. Hai bên chỉ tranh chấp ở phần phía trên đỉnh thác, nơi có hai dòng chảy ôm lấy cồn Pò Đon (Pò Thoong) mà cả Việt Nam lẫn Trung Quốc đều muốn nhận là lãnh thổ của mình. Nguyên nhân tranh chấp là do trong Công ước Pháp Thanh 1887 và 1895, cùng những biên bản bản đồ kèm theo không mô tả cụ thể khu vực này. Cuối cùng, năm 2008, Việt Nam và Trung Quốc đồng ý đường biên giới từ mốc 53 cũ đi qua cồn Pò Thoong, rồi đi tiếp đến chính giữa mặt thác chính của thác Bản Giốc, sau đó đi theo trung tuyến của dòng chảy chính của sông Quây Sơn. Như vậy, 1/2 thác chính của Bản Giốc cùng toàn bộ phần thác phụ và một 1/4 cồn Pò Thoong thuộc về Việt Nam, trong khi nếu theo nguyên tắc quốc tế thì toàn bộ cồn này phải thuộc về Trung Quốc vì dòng chảy chính nằm về phía Việt Nam. Nhiều người nghi ngờ Việt Nam nhường thác cho Trung Quốc đã viện dẫn các tư liệu lịch sử, văn học, sách giáo khoa, thậm chí cả Sách Trắng của Bộ Ngoại giao công bố vào những năm 1970 để khẳng định rằng toàn bộ thác Bản Giốc là của Việt Nam. Nhưng những tư liệu mà họ nêu ra lại không phải là bộ phận của Công ước Pháp-Thanh 1887, Công ước Pháp-Thanh 1895 mà Việt Nam và Trung Quốc lấy làm căn cứ pháp lý duy nhất để đàm phán xác lập đường biên giới mới[14]. Hình ảnh Cận cảnh Thác chính Thác chính nhìn từ Trung Quốc Thác chính trong mùa khô nhìn từ bè du lịch Thác chính trong sương mù Thác chính nhìn từ Việt Nam Thác phụ nhìn từ Trung Quốc vào mùa khô Dòng nước ngoài cùng phía bên phải của thác chính Nhìn từ Trung Quốc vào mùa khô Đoạn sông Quây Sơn phía trên thác Đoạn sông Quây Sơn phía dưới thác Bản Giốc Khu phố du lịch thác Bản Giốc của Trung Quốc ĐIỂM ĐẾN DU LỊCH VIỆT NAM     8 Di sản thế giới tại Việt Nam: Vịnh Hạ Long, Vườn Quốc gia Phong Nha – Kẻ Bàng, Thành nhà Hồ, Hoàng thành Thăng Long, Quần thể di tích Cố đô Huế, Phố cổ Hội An, Thánh địa Mỹ Sơn, Quần thể danh thắng Tràng An     46 Khu du lịch quốc gia: Cao nguyên đá Đồng Văn • thác Bản Giốc • Mẫu Sơn • Ba Bể • Tân Trào • Núi Cốc • Sa Pa • Thác Bà • Đền Hùng • Mộc Châu • Điện Biên Phủ • hồ Hòa Bình • Hạ Long–Cát Bà • Vân Đồn • Trà Cổ • Côn Sơn-Kiếp Bạc • Ba Vì-Suối Hai • Làng VH-DL các dân tộc VN • Tam Đảo • Tràng An • Tam Chúc • Kim Liên • Thiên Cầm • Phong Nha-Kẻ Bàng • Lăng Cô–Cảnh Dương • Bà Nà • Cù Lao Chàm • Mỹ Khê • Phương Mai • Vịnh Xuân Đài • Bắc Cam Ranh • Ninh Chữ • Mũi Né • Măng Đen • Tuyền Lâm • Đan Kia-Suối Vàng • Yokđôn • núi Bà Đen • Cần Giờ • Long Hải-Phước Hải • Côn Đảo • Thới Sơn • Phú Quốc • Năm Căn • Xứ sở hạnh phúc.     40 điểm du lịch quốc gia: Tp Lào Cai • Pắc Bó • Tp Lạng Sơn • Mai Châu • Hoàng thành Thăng Long • Yên Tử • Tp Bắc Ninh • Chùa Hương • Cúc Phương • Vân Long • Phố Hiến • Đền Trần-Phủ Giầy • Thành nhà Hồ • KDT Nguyễn Du • Ngã ba Đồng Lộc • Tp Đồng Hới • thành cổ Quảng Trị • Bạch Mã • Ngũ Hành Sơn • Mỹ Sơn • Lý Sơn • Trường Lũy • Trường Sa • Phú Quý • Ngã ba Đông Dương • Hồ Ya Ly • Hồ Lắk • Tx Gia Nghĩa • Tà Thiết • TW Cục miền Nam • Cát Tiên • Hồ Trị An • Củ Chi • Láng Sen • Tràm Chim • Núi Sam • Cù lao Ông Hổ • Tp Cần Thơ • Tx Hà Tiên • KDT Cao Văn Lầu.     24 trung tâm du lịch: Sơn La, Điện Biên • Lào Cai • Phú Thọ • Thái Nguyên, Lạng Sơn • Hà Giang • Hà Nội • Ninh Bình • Quảng Ninh, Hải Phòng • Thanh Hóa • Nam Nghệ An, Bắc Hà Tĩnh • Quảng Bình, Quảng Trị • Đà Nẵng, Quảng Nam • Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa • Bình Thuận • Đà Lạt • Đắk Lắk • Gia Lai, Kon Tum • Thành phố Hồ Chí Minh • Tây Ninh • Vũng Tàu • Tiền Giang, Bến Tre • Cần Thơ, Kiên Giang • Đồng Tháp, An Giang • Cà Mau.     12 đô thị du lịch: Sa Pa, Đồ Sơn, Hạ Long, Sầm Sơn, Cửa Lò, Huế, Đà Nẵng, Hội An, Nha Trang, Phan Thiết, Đà lạt, Vũng Tàu 7 Vùng du lịch: Trung du và miền núi phía Bắc • Đồng bằng sông Hồng và duyên hải Đông Bắc • Bắc Trung Bộ • Duyên hải Nam Trung Bộ • Tây Nguyên • Đông Nam Bộ • Tây Nam Bộ. Hán Quang Vũ Đế Bách khoa toàn thư mở Wikipedia Hán Quang Vũ Đế Hoàng đế Trung Hoa (chi tiết…) Quang Vũ Hoàng đế, tranh của Diêm Lập Bản thời nhà Đường (thế kỷ thứ 7) Hoàng đế nhà Đông Hán Trị vì 25 – 57 Tiền nhiệm Hán Canh Thủy Đế Kế nhiệm Hán Minh Đế Thông tin chung Thê thiếp Hoàng hậu Quách Thánh Thông Hoàng hậu Âm Lệ Hoa Tên thật Lưu Tú (劉秀) Niên hiệu Kiến Vũ (建武) (25–56) Kiến Vũ Trung Nguyên (建武中元) (56–57) Thụy hiệu Quang Vũ hoàng đế Miếu hiệu Thế Tổ Triều đại Nhà Hán Thân phụ Lưu Khâm Thân mẫu Phàn Nhàn Đô Sinh 6 TCN Mất 57 Trung Quốc An táng Nguyên Lăng Hán Quang Vũ Đế (chữ Hán: 漢光武帝; 6 TCN – 57) hay Hán Quang Vũ, tên thật (húy) là Lưu Tú (劉秀), tự Văn Thúc (文叔), là vị Hoàng đế sáng lập nhà Đông Hán trong lịch sử Trung Quốc, trị vì từ năm 25 đến khi mất. Là dòng dõi xa của nhà Hán và từng tham gia khởi nghĩa Lục Lâm chống lại chính quyền Vương Mãng, Hán Quang Vũ Đế đã ly khai khỏi chính quyền mới của Lục Lâm, đánh bại các lực lượng cát cứ và thống nhất quốc gia, mở ra thời kỳ thịnh trị của Trung Quốc sau nhiều năm biến động. Mục lục 1 Thân thế 1.1 Nhánh Thung Lăng 1.2 Dời về Nam Dương 2 Thời trẻ 3 Chống Vương Mãng 3.1 Khởi nghĩa 3.2 Gia nhập quân Lục Lâm 3.3 Bại trận Tiểu Tràng An 3.4 Đại chiến Côn Dương 3.5 Nén đau thương và hận thù 4 Bình định thiên hạ 4.1 Đi trấn thủ Hà Bắc 4.2 Bình định Hà Bắc 4.2.1 Bị truy đuổi 4.2.2 Diệt Vương Lang 4.2.3 Trừ Tạ Cung, ly khai Canh Thuỷ 4.3 Đánh Lưu Huyền 4.3.1 Xưng đế 4.3.2 Đánh hạ Lạc Dương 4.4 Chinh phục quân Xích Mi 4.5 Diệt quần hùng, thống nhất quốc gia 4.5.1 Các chư hầu còn lại 4.5.2 Gần trước xa sau 4.6 Đánh Giao Chỉ 5 Cai trị 5.1 Nô tỳ 5.2 Đất đai 5.3 Chính sách thuế 5.4 Bộ máy quan lại và pháp luật 5.4.1 Mặt tích cực 5.4.2 Hạn chế 5.5 Chính sách với công thần và chế độ phân phong 5.6 Địa giới hành chính 5.7 Quân đội 5.8 Đối ngoại 5.8.1 Hung Nô 5.8.2 Tây Vực 6 Qua đời 7 Gia quyến 8 Nhận định 8.1 Quân sự 8.2 Chính trị 9 Xem thêm 10 Tham khảo 11 Chú thích Thân thế Nhánh Thung Lăng Lưu Tú tự là Văn Thúc (文叔), là cháu 9 đời của Hán Cao Tổ Lưu Bang. Tổ 6 đời của Lưu Tú là Lưu Phát, con thứ của Hán Cảnh Đế. Do mẹ Lưu Phát xuất thân không sang[1] nên Lưu Phát không được vua cha yêu, chỉ phong làm Trường Sa vương – vùng xa kinh thành, ẩm thấp và cằn cỗi. Làm Trường Sa vương được 28 năm thì Lưu Phát mất, con trưởng là Lưu Dung kế vị vương chư hầu, tức là Trường Sa Đái vương. Tổ 5 đời của Lưu Tú là Lưu Mãi là con thứ của Lưu Phát nên chỉ được phong hầu ở hương Thung Lăng, huyện Linh Đạo thuộc quận Linh Lăng[2], gọi là Thung Lăng hầu. Lưu Mãi có 2 con, con trưởng Lưu Hùng Cừ, con thứ là Lưu Ngoại chính là cụ của Lưu Tú. Theo quy định, Lưu Hùng Cừ thừa kế ngôi Thung Lăng hầu, còn Lưu Ngoại không được chức vụ gì, chỉ có thể tiến thân bằng khoa cử hoặc các hình thức khác để làm quan. Sau Lưu Ngoại tự phấn đấu làm Thái thú quận Uất Lâm[3]. Dời về Nam Dương Con Lưu Hùng Cừ là Lưu Nhân nối chức Thung Lăng hầu, còn con Lưu Ngoại là Lưu Hồi – ông nội của Lưu Tú – cũng tự phấn đấu làm chức Đô uý ở Cự Lộc[4]. Lưu Hồi là em họ của Thung Lăng hầu Lưu Nhân, có công lớn trong việc vận động Hán Nguyên Đế (49 – 33 TCN) cho gia tộc họ Lưu ở Thung Lăng được dời từ huyện Linh Đạo xa xôi và khắc nghiệt về huyện Thái Dương thuộc quận Nam Dương – nằm trong bản đồ trung nguyên. Vùng Nam Dương khi đó ngoài gia tộc anh em Lưu Nhân còn có những chi khác của Lưu Phát trước đây như Lưu Diên và Lưu Đan cũng được dời từ Trường Sa về sớm hơn[5] và các chi này đều có quan hệ khá chặt chẽ. Lưu Hồi có 2 con trai, con trưởng là Lưu Khâm, con thứ là Lưu Lương. Lưu Khâm là cha Lưu Tú, lấy con gái hào phú Phàn Trọng là Phàn Nhàn Đô. Thời Hán Thành Đế (33 – 7 TCN), Lưu Khâm qua sát hạch được phong làm huyện lệnh Tế Dương thuộc quận Trần Lưu, sau chuyển về làm huyện lệnh ở Nam Đốn. Lưu Lương được cử làm hiếu liêm rồi làm huyện lệnh huyện Tiêu thuộc Bái quận[6]. Lưu Khâm và Phàn Nhàn Đô sinh được 6 người con: 3 trai 3 gái. Lưu Tú là con thứ 5 trong nhà, ra đời tại nha phủ huyện Tế Dương vào năm 6 TCN. Ông có 2 anh và 2 chị, 1 em gái. Anh cả là Lưu Diễn, anh hai là Lưu Trọng; chị cả là Lưu Hoàng, chị hai là Lưu Nguyên, em gái là Lưu Bá Cơ. Thời trẻ Anh em Lưu Tú xuất thân trong gia đình có chức quyền nhiều đời, được cha mẹ quan tâm dạy dỗ từ nhỏ. Năm 4, Lưu Khâm bị bệnh đột ngột qua đời khi Lưu Tú mới lên 11 tuổi. Mất bổng lộc của cha, 6 anh em Lưu Tú sống dựa vào chú Lưu Lương. Năm 8, khi Lưu Tú 15 tuổi, Vương Mãng cướp ngôi nhà Hán, lập ra nhà Tân. Anh cả Lưu Diễn nuôi chí chống lại Vương Mãng để báo thù cho nhà Hán. Trong khi Lưu Tú chăm chỉ học hành và giữ nề nếp trong nhà thì Lưu Diễn tỏ ra khác hẳn, thích sống phóng khoáng, bán tài sản kết giao giang hồ theo phong cách của Lưu Bang. Lưu Tú bị anh chê là có tầm nhìn hạn hẹp, chỉ luẩn quẩn trong nhà, chú tâm những điều vụn vặt như ông Lưu Trọng – anh của Lưu Bang trước kia[7]. Tuy nhiên Lưu Tú không tranh luận với anh về việc đó. Sự khiêm tốn của Lưu Tú khiến ông ít được mọi người chú ý. Khoảng niên hiệu Thiên Phượng nhà Tân (14-19), Lưu Tú lên học ở Tràng An. Lưu Tú qua các kỳ sát hạch, được vào nhà Thái học, học chính sự theo danh nho Hứa Tử Uy. Do thiếu tiền học, ông cùng các bạn học như Đặng Vũ, Chu Hựu chung nhau tiền làm thuốc viên bán; hoặc mua lừa rồi cho người khác thuê chở hàng kiếm tiền[8]. Ngoài ra, ông còn được Chu Hựu nhà khá giả chu cấp, giúp đỡ. Tuy nhiên sau đó vì khó khăn quá, ông phải bỏ dở việc học trở về nhà sau 2 năm. Chống Vương Mãng Khởi nghĩa Chính quyền Vương Mãng ngày càng mất lòng dân, khắp nơi nổi dậy chống triều đình từ năm 15. Lớn mạnh nhất là 2 cuộc khởi nghĩa Lục Lâm do Vương Khuông và Vương Phượng cầm đầu ở núi Lục Lâm (năm 17) và cuộc khởi nghĩa Xích Mi do Phàn Sùng đứng đầu ở huyện Cử (năm 18). Phong trào khởi nghĩa lan rộng. Năm 21, quân Lục Lâm ngày một lớn mạnh, đánh tan 2 vạn quân của quan trấn thủ Kinh châu ở Vân Đỗ[9]. Địa bàn của quân Lục Lâm mở rộng ra vùng giáp ranh 3 quận Giang Hạ, Nam Quận và Nam Dương – gần với nơi ở của Lưu Tú. Điều đó trực tiếp tác động đến anh em Lưu Tú và Lưu Diễn. Cùng lúc anh em Lưu Tú tính chuyện dựng cờ chống Vương Mãng, một số nhân sĩ và môn khách của Lưu Diễn đã tham gia khởi nghĩa các nơi, vì vậy anh em Lưu Diễn sợ bị tội chứa chấp “quân phản loạn” phải lẩn trốn đi nơi khác, lấy cớ đi buôn thóc gạo trốn về Tân Dã theo anh rể Đặng Thần. Tháng 9 năm 22, Lưu Diễn và Lưu Tú chia nhau đi tập hợp lực lượng chuẩn bị khởi binh. Trong khi Lưu Tú ở Uyển Thành tập hợp bạn bè như anh em Lý Thông, Lai Hấp, anh rể Đặng Thần, chú Lưu Sưởng,… được vài ngàn người thì Lưu Diễn trở về quê cũ ở hương Thung Lăng huyện Thái Dương, tụ tập được vài ngàn thanh niên cùng các môn khách giang hồ và gia nhân dựng cờ khởi nghĩa. Có người nghe Lưu Diễn phát động còn e ngại, nhưng sau đó trông thấy Lưu Tú mặc áo, đội mũ chiến dẫn quân từ Uyển Thành tới đều rất kinh ngạc, cho rằng ngày thường Lưu Tú thận trọng và khiêm tốn giữ mình, nay cũng làm phản thì thiên hạ sẽ phải đổi chủ. Vì vậy những người e ngại đều quyết chí theo anh em Lưu Tú. Hai đạo quân hợp làm một, được hơn 7000 người. Lưu Diễn tự xưng làm trụ thiên bộ hộ, giữ chức thống soái chỉ huy toàn quân. Cánh quân này gọi là Thung Lăng quân. Gia nhập quân Lục Lâm Căn cứ Lục Lâm có dịch bệnh, quân Lục Lâm phải chia làm 2 cánh rút khỏi Lục Lâm: một cánh theo Vương Khuông, Vương Phượng, Mã Vũ đi về Nam Dương, gọi là quân Tân Thị; cánh kia theo Vương Thường, Thành Đan đi về Nam Quận gọi là quân Hạ Giang. Tháng 7 năm 22, quân Tân Thị đi đến huyện Tuỳ, lại được sự gia nhập của quân Bình Lâm của Trần Mục và một tông thất nhà Hán là Lưu Huyền. Nghe tin đó, anh em Lưu Tú bèn cử Lưu Gia đến liên hệ với các thủ lĩnh quân Tân Thị xin gia nhập. Vương Khuông lập tức chấp thuận. Lực lượng quân Tân Thị có quân Thung Lăng hợp sức nên mạnh lên nhiều. Quân Tân Thị tiến về phía tây đánh vào Trường Tụ[10]. Trong trận đầu tiên đụng độ với quân triều đình, Lưu Tú vì là bộ tướng vẫn chưa có ngựa cưỡi nên phải cưỡi trâu ra trận[11]. Trận này quân khởi nghĩa giết chết huyện uý Tân Dã. Nhờ đoạt được ngựa của địch, Lưu Tú mới có ngựa cưỡi ra trận. Sau đó quân Tân Thị lại đánh bại quân Tân ở Đường Tử[12], lại giành thắng lợi, thu được nhiều quân lương. Tuy nhiên, ngay sau trận thắng này, quân Lục Lâm và quân Thung Lăng bắt đầu rạn nứt, vì các tướng Lục Lâm vốn số đông là nông dân, quá nhiệt tình đánh trận trong khi các tướng Thung Lăng xuất thân từ địa chủ, ít xông pha chiến trận nhưng giành giật của cải thu được rất nhanh. Vì vậy các tướng Lục Lâm tỏ ý bất bình. Lưu Tú vội đứng ra dàn hoà để tránh đổ vỡ liên minh, sai các thuộc hạ nộp bớt của cải thu được của quân Tân cho các tướng Lục Lâm[13]. Bại trận Tiểu Tràng An Do giữ được hòa khí, hai cánh quân lại phối hợp đánh hạ được Cưu Dương[14] và tiến về Tân Đô[15], áp sát Uyển Thành – thủ phủ của Nam Dương. Tháng 12 năm 22, các tướng trấn thủ Nam Dương là Chân Phụ và Lương Khâu Tứ mang 10 vạn quân ra đối địch. Hai bên gặp nhau ở Tiểu Tràng An huyện Dục Dương[16]. Quân Lục Lâm (gồm Tân Thị và Thung Lăng) vừa thắng trận, chủ quan khinh địch, bị quân Tân đánh tan tác. Cánh quân của Lưu Tú bị chết và tan chạy hết, một mình Lưu Tú cưỡi ngựa chạy thoát. Trên đường đi, ông gặp em gái Lưu Bá Cơ, bèn kéo lên ngựa đi cùng. Đi được một đoạn, anh em Lưu Tú lại gặp chị Lưu Nguyên và 3 con nhỏ. Thấy chỉ có 1 con ngựa, Lưu Nguyên biết không thể thoát nên một mực giục hai em đi trước. Lưu Tú đành mang em gái chạy. Sau đó quân nhà Tân đuổi đến, giết cả 4 mẹ con Lưu Nguyên. Mồ mả nhà Đặng Thần cũng bị san phẳng. Anh hai của Lưu Tú là Lưu Trọng cùng bị giết trong trận này. Đại chiến Côn Dương Bài chi tiết: Trận Côn Dương Quân Lục Lâm bại trận phải lui về giữ Cức Dương. Lưu Tú và Lưu Diễn nghe tin cánh quân Giang Hạ của Lục Lâm vừa thắng trận, bèn sai người đến liên lạc với Vương Thường đề nghị hội binh. Vương Thường đồng ý. Tháng 1 năm 23, quân Giang Hạ kéo về Cức Dương hợp làm một với quân Tân Thị. Từ đó quân Lục Lâm lại thống nhất, nhuệ khí lại tăng lên. Quân Lục Lâm chia làm nhiều cánh bất ngờ tập kích, giết chết Chân Phụ và Lương Khâu Tứ. Sau đó Lưu Diễn lại dùng kế đánh bại cánh quân của hai tướng Nghiêm Ưu và Trần Mậu ở phía bắc sông Dục Thuỷ[17]. Quân Tân thua bỏ chạy về cố thủ ở Uyển Thành. Trong quân Lục Lâm có chủ trương lập một người hoàng tộc nhà Hán lên làm vua để có danh chính đánh Vương Mãng, khôi phục nhà Hán. Ngoài Lưu Huyền và anh em Lưu Diễn, Lưu Tú, trong quân Lục Lâm còn có các tông thất là Lưu Lương, Lưu Tứ, Lưu Gia. Vương Khuông và Vương Phượng chủ trương lập Lưu Huyền là người tài năng kém và không có vây cánh, thế lực để dễ khống chế[18][19], trong khi thiểu số theo Lưu Diễn không tán thành, muốn mình được lập. Cuối cùng, số đông của Vương Khuông thắng thế, Lưu Huyền được lập làm vua, với danh nghĩa khôi phục nhà Hán để đánh nhà Tân, tức là vua Hán Canh Thủy Đế. Tháng 2 năm 23, quân Lục Lâm dưới danh nghĩa nhà Hán chia làm 2 đường, cánh quân lớn do Vương Khuông, Lưu Diễn chỉ huy đánh Uyển Thành; cánh thứ 2 nhỏ hơn do Vương Phượng, Vương Thường, Lưu Tú chỉ huy, mang 2 vạn quân đánh Côn Dương[20], Đinh Lăng[21] và đất Yển[22]. Quân Nghiêm Ưu, Trần Mậu bỏ Uyển Thành về giữ Dĩnh Xuyên, giao cho các tướng dưới quyền cố thủ Uyển Thành. Cánh quân của Vương Thường và Lưu Tú cũng luôn thắng trận, thu rất nhiều của cải và lương thực, mang cung cấp cho Lưu Diễn. Vương Mãng nghe tin quân Tân liên tiếp thất bại, liền phái Đại tư đồ Vương Tầm, Đại tư không Vương Ấp trưng tập hết quân tướng còn lại gồm 42 vạn quân đi đánh quân Lục Lâm, mang theo cả hổ, báo, voi. Tháng 5 năm 23, quân Vương Tầm tiến đến Dĩnh Xuyên[23], hợp với quân của Nghiêm Ưu, Trần Mậu. Bốn tướng hợp đại binh tiến về phía nam, đụng độ với cánh quân nhỏ của Lục Lâm dưới quyền Lưu Tú và Vương Thường. Sau vài trận đánh chặn ở Dương Quan, Lưu Tú cũng lui về Côn Dương. Quân tiên phong của Vương Ấp gồm 10 vạn người kéo đến thành Côn Dương. Vương Ấp cho quân vây 4 mặt, hạ trại giữ xung quanh. Trong thành, quân Lục Lâm chỉ có hơn 8000 người. Vương Phượng và Vương Thường chủ trương phá vây chạy nhưng Lưu Tú cho rằng không nên, vì lực lượng quá chênh lệch sẽ bị hỗn loạn và bị giết hết. Các tướng phản đối chủ trương của Lưu Tú. Đang bàn bạc chưa xong thì có tin báo rằng: Hậu quân Tân kéo đến, rất đông người, dài hơn trăm dặm không dứt. Các tướng thấy Lưu Tú nói có lý, bèn quyết định nghe theo kế của ông. Vương Phượng và Vương Thường lo giữ thành, Lưu Tú và Tông Khiêu, Lý Dật cùng 13 kỵ binh nhân lúc đêm tối, nhân lúc quân địch đông đảo chưa lập trại xong, kéo ra cửa nam thành, đến các huyện đã chiếm được trước kia thu thập binh mã về cứu viện. Quân Tân tập hợp đủ 42 vạn người, đánh thành dữ dội, các tướng trong thành phải liều chết giữ. Tháng 6, các cánh quân Lục Lâm ở Yển Thành và Định Lăng nghe tin Lưu Tú cấp báo, bèn hợp binh được vài ngàn người tiến về cứu Côn Dương. Khi cách quân Tân còn 5 dặm, Lưu Tú bày trận. Vương Tầm coi thường viện binh, chỉ mang vài ngàn quân ra đánh. Lưu Tú nhân lúc quân Tân chưa bày trận xong, bèn tự mình hăng hái đi đầu, đánh vào trận địch tới. Quân Tân bị đánh bất ngờ, thua trận bỏ chạy. Lưu Tú thừa cơ truy kích giết hơn 1000 người. Lúc đó cánh quân Lưu Diễn và Vương Khuông mới hạ được Uyển Thành 3 ngày nhưng phía Lưu Tú chưa biết tin. Song ông vẫn sai người phao tin rằng Uyển Thành đã bị quân Lục Lâm hạ, từ đó quân chủ lực sẽ tới cứu Côn Dương. Điều đó khiến quân trong thành rất vững tâm, còn quân Vương Tầm, Vương Ấp ở ngoài lo lắng. Lưu Tú chọn ra 3.000 quân trong đội viện binh, nhân lúc đêm tối vượt qua Côn Thủy phía tây thành Côn Dương, rạng sáng hôm sau đột ngột tấn công vào trung quân của quân Tân. Quân Tân bị đánh bất ngờ. Vương Tầm vội mang 2 vạn quân ra nghênh chiến, nhưng quân sĩ hoảng loạn không sắp được đội hình, bị quân Lục Lâm đánh đại bại. Vương Tầm bị giết trong trận này. Chủ soái bị giết làm quân Tân hoảng loạn. Trong thành, Vương Thường và Vương Phượng kéo ra đánh sáp lại, quân Tân bị giết rất nhiều, người chết dài hơn 100 dặm[24]. Cùng lúc đó trời bất ngờ đổ mưa to gió lớn, nước sông Trĩ Xuyên[25] phía bắc Côn Dương dâng cao, chặn đường tháo chạy của quân Tân. Quân Tân bị chết đuối trên sông rất nhiều, các tướng Vương Ấp, Nghiêm Ưu và Trần Mậu chạy thoát. Quân sĩ nhà Tân cùng nhau đào ngũ rất nhiều, chỉ có Vương Ấp cùng vài ngàn quân trung thành chạy về Tràng An. Nén đau thương và hận thù Sau khi hạ Uyển Thành, Canh Thủy Đế Lưu Huyền lấy đây làm kinh đô. Lưu Diễn có công đánh chiếm Uyển Thành nên tỏ ra cậy công, bất phục Lưu Huyền, tự xưng là Trụ thiên đại tướng quân. Sợ Lưu Diễn mưu lật đổ, phe Lưu Huyền được Vương Khuông, Thân Đồ Kiến ủng hộ bàn nhau giết Lưu Diễn để trừ hậu hoạ. Lưu Tú nhận thấy trong hàng ngũ các tướng Thung Lăng cũ, Lý Dật từ khi gia nhập quân Lục Lâm thường gần gũi lấy lòng các tướng Lục Lâm mà xa lánh anh em mình. Do đó ông nhắc Lưu Diễn cảnh giác với Lý Dật, nhưng Lưu Diễn không để ý tới[26]. Biết một tông thất khác là Lưu Tắc về phe Lưu Diễn và phản đối việc lập Lưu Huyền, Huyền triệu về giết chết. Lưu Diễn có mặt ở đó thấy vậy kiên quyết phản đối, đòi thu lệnh chém Lưu Tắc. Chu Vĩ và Lý Dật bèn khuyên Lưu Huyền nhân đó xử tội luôn Lưu Diễn đồng mưu phản nghịch. Canh Thuỷ Đế được cơ hội bèn sai bắt luôn Lưu Diễn mang chém vì tội chống đối. Sau trận thắng Côn Dương, Lưu Tú mang quân đánh chiếm quận Dĩnh Xuyên. Được tin anh bị giết, Lưu Tú rất đau xót nhưng cố nén lòng, không để tang Lưu Diễn, cười nói như thường để mọi người không nghi ngờ. Sau đó ông đến tạ tội với Canh Thủy Đế khiến Canh Thủy Đế rất ngạc nhiên. Canh Thủy Đế thấy Lưu Tú có công thắng trận Côn Dương, nhân đó muốn an ủi, phong ông làm Phá lỗ tướng quân, Vũ Tín hầu. Lưu Tú trở về bản bộ giữ thái độ như bình thường để lung lạc các thủ hạ của Lưu Huyền; ông vẫn kín đáo tưởng niệm Lưu Diễn: không uống rượu, không ăn thịt. Chỉ có duy nhất bộ tướng Phùng Dị biết việc Lưu Tú lặng lẽ khóc anh một mình ban đêm, hiểu ông và được ông tiết lộ tâm sự[27]. Bình định thiên hạ Đi trấn thủ Hà Bắc Nhân lúc quân Tân thua tan tác, các thổ hào các vùng nổi dậy cát cứ. Chính quyền nhà Tân lúc đó rất suy yếu, thực tế chỉ còn Tràng An và Lạc Dương. Quân Lục Lâm chia làm hai đường tiến đánh hai nơi này. Tháng 7 năm 23, tướng quân Lục Lâm là Vương Khuông đánh hạ thành Lạc Dương. Tháng 10, quân Lục Lâm tiến vào Tràng An, giết chết Vương Mãng, lật đổ nhà Tân. Sau khi đánh chiếm Lạc Dương, Lưu Huyền muốn dời đô về đó, bèn phong Lưu Tú làm Đại lý Tư lệ hiệu uý đến Lạc Dương sửa sang cung điện. Tháng 10 năm 23, Canh Thuỷ Đế dời đô về Lạc Dương. Khi quân Lục Lâm của Lưu Huyền tiến vào, vì nhiều người ăn mặc lộn xộn, mặc cả đồ phụ nữ nên các chí sĩ và địa chủ tỏ vẻ coi thường; tới khi cánh quân Lưu Tú tiến vào, trang phục và đội ngũ nghiêm chỉnh hơn nên được mọi người nể phục[28]. Mặc dù diệt được nhà Tân nhưng phạm vi quản lý của Canh Thủy Đế chỉ bao gồm Quan Trung, Lạc Dương, Giang Hoài và Kinh châu, các nơi khác do các lực lượng nhân danh chống Vương Mãng nổi dậy chiếm giữ. Lúc đó vùng Hà Bắc vẫn do các tướng do Vương Mãng bổ nhiệm và các cánh quân khởi nghĩa chia nhau nắm giữ. Quân khởi nghĩa Xích Mi của Phàn Sùng bất mãn với Lưu Huyền cũng ly khai chống lại. Lưu Huyền định cử tướng đi bình định Hà Bắc, Tư đồ Lưu Tứ là anh họ của Lưu Tú bèn tiến cử Lưu Tú. Ban đầu Lưu Huyền nghe theo Chu Vĩ, sợ thả Lưu Tú đi sẽ khó kiềm chế. Lưu Tú bèn nhờ cha con Tả thừa tướng Tào Cánh và Tào Hử tiến cử một lần nữa. Canh Thủy Đế bằng lòng phái Lưu Tú đi. Tháng 10 năm 23, ông nhận chức Đại Tư mã, cùng các tướng Phùng Dị, Diêu Kỳ, Chu Hựu,… rời Lạc Dương lên Hà Bắc. Bình định Hà Bắc Bị truy đuổi Đến Hà Bắc, ông phải đối mặt với hàng loạt lực lượng chống đối. Ngoài các tướng cũ của Vương Mãng, các cánh quân khởi nghĩa không tuân phục triều đình Canh Thuỷ Đế rất nhiều, như quân Đồng Mã, Thanh Độc, Đại Dung, Cao Hồ Thiết Kính,… tất cả 15 cánh quân. Thêm vào đó là lượng địa chủ địa phương do một thầy bói là Vương Lang đứng đầu, tự xưng là con trai Hán Thành Đế, đổi tên là Lưu Tử Dư, chiếm giữ Hàm Đan để cát cứ[29]. Khi Lưu Tú đến Hàm Đan, mưu sĩ của Vương Lang (Lưu Tử Dư) là Lưu Hâm đến yết kiến định xin theo, xin hiến kế đánh quân Xích Mi của Phàn Sùng với ông. Hâm bày mưu mở cửa đê sông Hoàng Hà để dìm chết quân Phàn Sùng. Tuy nhiên Lưu Tú không tán thành ý đồ giết người tàn nhẫn như vậy nên không nghe theo. Lưu Hâm bèn trở về, cùng các đại địa chủ nước Triệu quyết ý giúp Vương Lang, lập Lang – với tên Lưu Tử Dư – làm hoàng đế. Biết mình lực lượng mỏng không thể đối địch với Vương Lang, Lưu Tú dẫn quân đến Chân Định. Vương Lang treo giải cho ai giết được ông thì phong Vạn hộ hầu, vì thế tháng 1 năm 24 ông phải tiếp tục chạy lên phía bắc. Khi đến Lư Nô[30] thì được sự ủng hộ gia nhập của Cảnh Yểm, con trai thái thú Thượng Cốc là Cảnh Huống. Ông tiếp tục đi lên phía bắc đến huyện Kế[31], định tuần thú ở đây để thu phục lòng người, nhưng ở đâu cũng có hịch văn kêu gọi giết ông sẽ có thưởng. Ngoài ra, con của hoàng thân Lưu Gia – người tham gia quân Thung Lăng – là Lưu Tiếp cũng khởi binh hưởng ứng Lưu Tử Dư. Vì vậy Lưu Tú vội vã trở về phía nam, trên đường về ông không dám ghé vào các thành ấp, ăn ngủ đều ở bên đường. Toàn quân đói khát, đến Nhiêu Dương, Lưu Tú phải trá xưng là sứ giả của hoàng đế Lưu Tử Dư vào quán kiếm cơm. Có người tỏ thái độ nghi ngờ nhưng vì Lưu Tú giữ thái độ bình tĩnh như thường nên cuối cùng toàn quân đi thoát. Về phía nam đến Nam Cung[32], trời rét, quân Lưu Tú phải nghỉ trong nhà bỏ không bên đường. Tới sông Hồ Đà không có thuyền, nhưng đúng lúc đó mặt sông đóng băng nên toàn quân Lưu Tú vượt qua được sông, đến huyện Hạ Bác rồi tới Tín Đô, gặp được tướng trấn thủ là Nhiệm Quang do Lưu Huyền phái tới. Diệt Vương Lang Lưu Tú hợp binh với Nhiệm Quang, bàn cách liên lạc với các cánh quân khởi nghĩa nông dân Lực Tử Đô và Thành Đầu Tử Lộ – đã hàng Canh Thủy Đế – để chống Vương Lang. Ông sai Nhiệm Quang viết hịch đi khắp các quận huyện kêu gọi phản Vương Lang theo Canh Thủy Đế. Sau đó ông để Quang Tông ở lại giữ Tín Đô, còn mình cùng Nhiệm Quang mang quân tới Cự Lộc, dùng kế nghi binh uy hiếp. Tướng giữ Cự Lộc hoảng sợ xin hàng. Lưu Tú nhập quân ở Cự Lộc vào rồi tiến đến dụ hàng tiếp được huyện Thế. Thái thú quận Hoà Thành là Phi Đồng cũng quy hàng ông, mang 2000 quân lại theo. Có người khuyên ông nên mang toàn quân ở Tín Đô và Hoà Thành rút về Tràng An để bảo toàn lực lượng, nhưng ông theo ý kiến của Phi Đồng, kiên quyết ở lại, không bỏ Hà Bắc. Sau đó ông mang quân tiến đến Xương Thành[33], anh em Lưu Thực mở cửa ra hàng. Theo kế của Lưu Thực, Lưu Tú sai người đến cầu hôn cháu gái của hoàng thân Lưu Dương, người đang trấn giữ Chân Định, có 10 vạn quân và ảnh hưởng rất lớn đối với cục diện Hà Bắc. Nhờ sự thuyết phục của Lưu Thực, Lưu Dương đồng ý gả người cháu gái (con chị) là Quách Thánh Thông cho ông. Sử sách gọi việc này là “Lưu Tú lấy vợ mượn quân”. Nhờ binh lực của Lưu Dương, Lưu Tú mạnh lên rất nhiều. Ông đi đánh Trung Sơn, nhanh chóng hạ được thủ phủ Lư Nô. Nhiều quận huyện nghe vậy bắt đầu phản Vương Lang theo ông. Ông tiến về phía nam, đánh chiếm Tân Thị[34], Nguyên Thị[35], Phòng Tử[36] rồi đánh bại tướng của Vương Lang là Lý Dục ở Bách Nhân[37]. Lý Dục chạy vào thành cố thủ, Lưu Tú không hạ được nên quay sang phía đông đánh Quảng A[38]. Cùng lúc, thái thú Thượng Cốc là Cảnh Huống – cha Cảnh Yểm đã theo hàng Lưu Tú – hẹn hợp binh với thái thú Ngư Dương[39] là Bành Sủng, sai hai thủ hạ là Ngô Hán và Khấu Tuần, giao cho Cảnh Yểm chỉ huy, mang quân nam tiến đánh Vương Lang. Quân Cảnh Yểm rất mạnh mẽ, giết hơn 400 tướng, chém 3 vạn quân địch, chiếm 22 huyện thuộc Trác quận, Trung Sơn, Cự Lộc, Thanh Hà, Hà Gián và đến Quảng A hội binh với Lưu Tú. Lưu Tú được 3 tướng Cảnh Yểm, Ngô Hán và Khấu Tuần rất vui mừng. Sau một thời gian Lưu Tú rời Lạc Dương, Canh Thủy Đế lại phái Tạ Cung cầm quân lên Hà Bắc để hợp sức với Lưu Tú trừ Vương Lang và bình định vùng này, đồng thời canh chừng cử động của Lưu Tú. Sau khi vây đánh Cự Lộc vài tháng không hạ được, tháng 4 năm 24, ông bỏ Cự Lộc, mang toàn quân đến vây đánh Hàm Đan – nơi đóng đô của Vương Lang. Sau hơn 20 ngày vây hãm, cuối cùng đến đầu tháng 5, Lưu Tú hạ được thành. Vương Lang định bỏ trốn, bị bộ tướng của Lưu Tú là Vương Bá giết chết. Trừ Tạ Cung, ly khai Canh Thuỷ Thấy Lưu Tú phát triển lớn mạnh, Lưu Huyền hạ chiếu gọi ông về Tràng An và bổ nhiệm các tướng đến U châu nhận chức. Lưu Tú lấy cớ chưa bình định xong Hà Bắc, không mang quân về. Sau đó ông theo kế của Cảnh Yểm, sai Yểm đi cùng Ngô Hán đến trưng tập binh mã ở U châu. Vi Thuận, Miêu Tằng và Thái Sung là những người do Lưu Huyền cử đến chống lệnh không theo, Ngô Hán và Cảnh Yểm lấy cớ giết luôn. Sau đó hai tướng điều binh mã U châu về với Lưu Tú, tụ tập quân đội đi đánh các cánh quân khởi nghĩa chưa hàng phục. Tháng 3 năm 24, Lưu Tú dùng kế cướp lương thảo, đánh bại cánh quân Đồng Mã là lực lượng khởi nghĩa mạnh nhất Hà Bắc, rồi chiêu hàng họ. Trong lúc đánh dẹp các cánh quân khởi nghĩa, Lưu Tú vẫn phải lo đối phó với Tạ Cung là tướng của Lưu Huyền. Lưu Tú tìm cách tâng bốc lấy lòng Tạ Cung khiến Cung bớt cảnh giác. Sau đó Cung mang quân về đóng ở Nghiệp Thành – thủ phủ Ký châu. Lưu Tú mang quân dẹp quân khởi nghĩa Thanh Độc, muốn lừa Cung dời Nghiệp Thành bèn viết thư cho Cung, nhờ đi truy kích quân khởi nghĩa Vưu Lai ở Sơn Dương[40]. Tạ Cung nghe theo, mang quân xuống Sơn Dương, để Lưu Khánh và Trần Khang ở lại giữ thành. Lưu Tú sau khi thắng quân Thanh Độc bí mật phái Ngô Hán và Sầm Bành mang quân đánh úp Nghiệp Thành. Trong lúc chưa đánh, Lưu Tú lại sai thuyết khách dụ được Trần Khang làm phản Tạ Cung, giết chết Lưu Khánh dâng thành cho Ngô Hán. Tạ Cung thắng trận trở về, không biết Trần Khang đã làm phản, khinh suất dẫn hơn 100 quân vào thành, bị phục binh của Ngô Hán giết chết. Đầu năm 25, sau khi bình định các lực lượng khởi nghĩa như Vưu Lại, Đại Thương, Ngũ Phiên,… Lưu Tú cơ bản làm chủ toàn bộ Hà Bắc. Một số cánh quân còn sót lại chạy tản mát về cố thủ ở một số địa phương. Đánh Lưu Huyền Xưng đế Ngày Kỉ Mùi (22) tháng 6 năm Ất Dậu (5 tháng 8 năm 25), theo lời khuyên của các thủ hạ, Lưu Tú xưng làm hoàng đế ở Hạo Nam. Ông đặt lập đàn ở nơi hoang sơ, bố cáo việc lên ngôi, đặt quốc hiệu là Hán để kế tục nhà Hán, niên hiệu là Kiến Vũ. Các tướng lĩnh dưới quyền đều được phong chức: Đặng Vũ làm Đại Tư đồ, Vương Lương làm Đại tư không, Ngô Hán làm Đại tư mã,… Đánh hạ Lạc Dương Thấy Lưu Tú ra mặt ly khai, Canh Thủy Đế sai Chu Vĩ và Lý Dật mang 30 vạn quân ra đóng ở Lạc Dương. Lưu Tú mang quân đánh lấy quận Hà Nội, làm chủ Hà Bắc, chuẩn bị tiến đánh Quan Trung. Lưu Tú sai Khấu Tuần giữ Hà Nội là nơi giàu có, không bị chiến tranh tàn phá để làm chỗ cung ứng quân lương, sai Phùng Dị giữ Mạnh Tân, kiềm chế quân Chu Vĩ ở Lạc Dương. Tháng 7 năm 25, ông cùng các tướng đến huyện Hoài, sai Ngô Hán dẫn đầu 10 tướng mang hơn 10 vạn quân ra bao vây Lạc Dương. Để chia rẽ địch, ông sai Phùng Dị viết thư cho Lý Dật khuyên hàng. Lý Dật dao động, nhưng vì từng khuyên Lưu Huyền giết Lưu Diễn nên chưa dám về hàng. Tuy nhiên, Dật cũng thông đồng để Phùng Dị đánh chiếm Thượng Đảng, Thành Cao mà không ngăn cản. Lưu Tú lại cố ý sai người tiết lộ cho Chu Vĩ biết việc Lý Dật thông đồng. Chu Vĩ được tin bèn triệu Dật đến giết chết. Các bộ tướng của Dật bỏ Vĩ về theo Lưu Tú. Chu Vĩ giữ thành Lạc Dương bị vây lâu ngày, nhờ có 30 vạn quân và lương thực đầy đủ nên kiên cường kháng cự. Lưu Tú thúc quân đánh thành nhiều trận nhưng vẫn không hạ được Lạc Dương. Cùng lúc, quân khởi nghĩa Xích Mi của Phàn Sùng cũng phản lại Lưu Huyền, lập Lưu Bồn Tử mới 15 tuổi làm vua, đặt niên hiệu là Kiến Thế, tức là vua Hán Kiến Thế Đế, với danh nghĩa tái lập nhà Hán. Như vậy cùng lúc có ba vua Hán là Lưu Huyền, Lưu Bồn Tử và Lưu Tú. Trong khi Lưu Huyền giao hết quân chủ lực cho Chu Vĩ thì quân Xích Mi đông 30 vạn người tiến về tây, đánh chiếm được Tràng An. Lưu Huyền đường cùng cũng đành phải xin hàng. Tháng 12 năm 25, Lưu Huyền bị quân Xích Mi treo cổ. Tháng 9 năm 25, nghe tin nội bộ Lưu Huyền lục đục và thất thế trước quân Xích Mi, Chu Vĩ bèn mở cửa thành đầu hàng Sầm Bành. Lưu Tú cho Vĩ hàng, không tính chuyện trả thù vì việc Lưu Diễn trước kia. Thu được hàng binh của Chu Vĩ, Lưu Tú nắm được lực lượng quân đội mạnh lên rất nhiều. Tháng 10 năm 25, ông dời đô về Lạc Dương. Chinh phục quân Xích Mi Đầu năm 26, do bị thiếu lương, quân Xích Mi phải dời Tràng An dời đến An Định[41] và Bắc Địa[42] tìm lương. Lưu Tú sai Đặng Vũ mang quân đánh chiếm thành bỏ trống. Trên đường lên phía tây bắc, quân Xích Mi lại gặp bão tuyết lớn, quân sĩ bị chết cóng rất nhiều. Sau đó, quân Phàn Sùng lại bị quân cát cứ của Quỳ Ngao tập kích, đành phải quay trở lại Tràng An. Thấy quân Xích Mi quay lại, Đặng Vũ mang quân đánh chặn ở Úc Di[43]. Quân Xích Mi giao chiến đánh bại quân Đặng Vũ, Vũ phải bỏ chạy về Vân Dương. Tháng 9 năm 26, quân Xích Mi lại vào được Tràng An. Sau đó, Đặng Vũ tiếp tục mang quân tập kích Tràng An một trận nữa nhưng vẫn bị Phàn Sùng đánh bại. Trong lúc chủ quan, quân Xích Mi bị bộ tướng cũ của Lưu Huyền là Lý Bảo mang quân đánh lén, bị thua nặng, chết 10 vạn người[44]. Lúc đó khu giáp ranh Tràng An lại xảy ra đói lớn, quân Xích Mi lại bị thiếu lương. Vì vậy đến tháng 12 năm 26 lại rút khỏi Tràng An về phía đông. Lưu Tú thấy Đặng Vũ liên tiếp thua trận bèn sai Phùng Dị đi đánh quân Xích Mi. Tháng 2 năm 27, Phùng Dị và Đặng Vũ truy kích quân Xích Mi, hai bên gặp nhau ở Hồi Khê[45] nhưng quân Phùng Dị vẫn bị Phàn Sùng đánh bại. Thắng trận, Phàn Sùng tiếp tục tiến về đông, nhưng Lưu Tú đã bố trí thêm Hầu Tiến đóng đồn ở Tân An[46] và Cảnh Yểm đóng ở Nghi Dương[47]. Quân Xích Mi bất ngờ bị hai cánh quân chặn đánh ở địa phận hiểm yếu tại Hào Để[48], trở tay không kịp. Trong khi đó cánh quân của Phùng Dị và Đặng Vũ cũng dồn đuổi tới từ phía sau. Phàn Sùng đại bại, dẫn quân chạy sang hướng nam, về Nghi Dương. Lưu Tú dẫn quân đến Nghi Dương, bố trí quân mai phục. Quân Xích Mi mỏi mệt sau nhiều trận giao chiến và di chuyển đường xa, lương thực lại hết, cùng đường không thể chống cự. Phàn Sùng đành mang 10 vạn quân ra hàng Lưu Tú. Ông tha tất cả những người đầu hàng không giết ai, lựa lời khen ngợi Phàn Sùng và Từ Tuyên cùng các tướng Xích Mi bản lĩnh, lại không quên vợ con ở quê nhà. Sau đó ông cấp nhà cửa và đất đai Phàn Sùng và các tướng lĩnh khác mang vợ con đến định cư ở kinh thành Lạc Dương. Diệt quần hùng, thống nhất quốc gia Các chư hầu còn lại Sau khi quân Xích Mi bị chinh phục, vẫn còn 11 lực lượng cát cứ chống đối trong nước: Lưu Vĩnh là tôn thất nhà Hán, cháu 8 đời dòng trưởng của Lương Hiếu vương – con Hán Văn Đế, chiếm cứ 20 thành ở Sơn Đông, Giang Tô, Hà Nam, An Huy; tự xưng là thiên tử nối ngôi nhà Hán Trương Bộ ở Lang Nha, giữ 12 quận ở miền trung Sơn Đông, liên minh với Lưu Vĩnh, xưng là Tề Vương Đổng Hiến chiếm Thanh Đàm ở đông nam Sơn Đông, cũng liên minh với Lưu Vĩnh, tự xưng là Hải Tây vương Lư Phương chiếm giữ Ngũ Nguyên, Sóc Phương, Vân Trung, Nhạn Môn thuộc Nội Mông và bắc Thiểm Tây, Sơn Tây, Cam Túc ở phía tây bắc, liên kết với Hung Nô, tự xưng là Thiên tử. Lý Hiến chiếm Lư Giang phía đông nam, tự xưng Hoài Nam vương Tần Phong chiếm Kinh châu ở phía nam, tự xưng là Sở Lê Vương Bành Sủng là tướng của Lưu Tú làm phản năm 26, tự xưng là Yên vương, chiếm bắc Hà Bắc và Liêu Ninh Công Tôn Thuật chiếm cứ đất Thục lập nước Thành gia, xưng là Bạch đế. Quỳ Ngao chiếm Lũng Tây, đông nam Cam Túc, xưng vương Điền Nhung chiếm Di Lăng Đậu Dung chiếm 5 quận ở Hà Tây Trong các lực lượng kể trên, Lưu Vĩnh là lực lượng mạnh nhất và nguy hiểm nhất với Lưu Tú vì Vĩnh có địa bàn liền kề, có thực lực và lại là con cháu trực hệ nhà Hán hơn ông. Vì vậy, Lưu Tú chủ trương diệt Lưu Vĩnh và các lực lượng vây cánh trước, còn các lực lượng khác ở xa và ít khả năng uy hiếp ông hơn nên sẽ thôn tính sau và tiêu diệt toàn bộ các chư hầu có mối hoạ sau này. Gần trước xa sau Do có lực lượng khá hùng hậu, nhiều tướng giỏi, Lưu Tú một mặt tập trung vào những mũi tấn công chính, mặt khác tuỳ vào diễn biến tình hình từng vùng, ông sai các tướng cùng lúc tác chiến trên nhiều mặt trận. Từ năm 26, nhân lúc quân Xích Mi ở Tràng An gặp đói kém và bị các lực lượng khác cầm chân, quấy rối, Lưu Tú tập trung quân chủ lực đi đánh Lưu Vĩnh. Do kinh đô Tuy Dương của Lưu Vĩnh chỉ cách Lạc Dương của Lưu Tú vài trăm dặm, ông chủ trương xuất quân đánh nhanh để thắng. Quả nhiên Lưu Vĩnh không chống nổi, bỏ kinh đô Tuy Dương chạy về giữ Hồ Lăng[49]. Thấy địch suy yếu, Lưu Tú rút về Lạc Dương lo đối phó với quân Xích Mi, sai Ngô Hán đi đánh Hồ Lăng. Trong thành nguy cấp, thủ hạ giết chết Lưu Vĩnh để hàng. Con Lưu Vĩnh là Lưu Hu chạy về với Hải Tây vương Đổng Hiến. Lưu Vĩnh bị giết làm nguy cơ phía đông bớt đi. Lưu Tú tính đến phản tướng Bành Sủng ở Yên. Sủng chiếm giữ ba quận Quảng Dương, Thượng Cốc, Hữu Bắc Bình, đánh đuổi tướng của Lưu Tú là Chu Phù khỏi huyện Kế (Bắc Kinh) và câu kết với Hung Nô. Năm 28, ông sai Tế Tuân đi đánh Yên. Trong khi chiến sự giằng co, liệu thế khó đánh thắng được Sủng, Lưu Tú dùng kế ám sát. Ông mua chuộc các thủ hạ hầu hạ cho Sủng là Tử Mật. Đầu năm 29, Sủng đang làm lễ cúng bái ăn chay, thiu thiu ngủ, Tử Mật trói luôn Sủng lại. Sau đó, Tử Mật lại giả truyền lệnh gọi vợ Sủng vào và chém chết cả 2 người, mang đầu dâng cho tướng Tế Tuân. Với chiến sự phía đông, Lưu Tú nhiều lần sai các tướng Ngô Hán, Cái Diên, Mã Vũ, Vương Bá tấn công Lưu Hu và Đổng Hiến. Năm 29, Lưu Tú đích thân cầm quân, đánh bại Hiến ở Xương Lự[50]. Tháng 8 năm 29, ông bắt giết được Lưu Hu. Cùng lúc, Lưu Tú sai mãnh tướng Cảnh Yểm đánh Tề vương Trương Bộ. Cuối năm 29, Trương Bộ không chống cự nổi, phải đầu hàng. Năm 30, Ngô Hán vây Đổng Hiến ở huyện Cù[51]. Trong thành hết lương, Hiến ngầm chạy về Hồ Trạch, bị bộ tướng của Ngô Hán đuổi theo giết chết. Toàn bộ phía đông, gồm Sơn Đông, Hà Nam và Giang Tô thuộc về Lưu Tú. Năm 28, sau khi diệt được quân Xích Mi và dồn các lực lượng của Lưu Hu và Đổng Hiến vào thế phòng thủ, Lưu Tú điều quân đánh Thọ Xuân[52], sai Mã Thành vây đánh Lý Hiến ở Thư Thành. Lý Hiến cầm cự đến đầu năm 30 thì thành vỡ. Hiến bỏ chạy, bị thủ hạ giết chết. Vùng Lư Giang hàng Lưu Tú. Tháng 11 năm 28, khi chiến sự miền đông đã khá thuận lợi, Lưu Tú đích thân đi đánh Uyển Thành ở phía nam. Ông sai Chu Hựu đánh Tần Phong, vây khốn Phong ở Lê Khâu[53]. Tháng 6 năm 29, Chu Hựu phá được thành, bắt được Tần Phong. Trong khi Chu Hựu đánh Phong, tháng 3 năm 29, Lưu Tú cùng Sầm Bành đi đánh Điền Nhung ở Di Lăng. Nhung thua trận, bỏ chạy vào Thục. Lưu Tú bắt hết vợ con và hơn vạn quân của Nhung. Cùng năm, Lưu Tú sai người đi dụ Đậu Dung ở Hà Tây. Đậu Dung liệu thế không chống được nên quy hàng Lưu Tú. Nhờ vậy Lưu Tú đã bớt được 1 lực lượng có thể liên minh với Quỳ Ngao ở phía tây. Trong năm 29, khi quần hùng phía đông cơ bản bị dẹp, các lực lượng khởi nghĩa nông dân ở Hà Bắc còn sót lại trước đây như Đàn Hương, Hoạch Sách, Phúc Bình, Vưu Lai,… cũng bị dẹp hoàn toàn. Tới năm 30, chỉ còn 3 thế lực chống đối là Lư Phương, Quỳ Ngao và Công Tôn Thuật. Do địa bàn Lư Phương khá xa, Lưu Tú tính tới Quỳ Ngao và Công Tôn Thuật trước. Quỳ Ngao đóng ở Thiên Thuỷ, có 10 vạn quân, từng tham gia đánh Vương Mãng và giao tranh với quân Xích Mi. Năm 30, Lưu Tú điều quân tấn công Quỳ Ngao. Chiến tranh kéo dài trong nhiều năm. Sau này Quỳ Ngao chết, con là Quỳ Thuần lên thay. Năm 34, Lưu Tú đánh bại Thuần ở Lạc Môn. Quỳ Thuần thế cùng phải đầu hàng. Đầu năm 35, Lưu Tú chia quân làm hai đường đi đánh Công Tôn Thuật. Sầm Bành, Ngô Hán đi ngược Trường Giang vào Thục; Lai Hấp, Tang Cung đi từ Lũng Tây xuống, hội nhau ở Thành Đô. Thuật thấy quân địch kéo đến bèn dùng kế thích khách, sai người lẻn đến trại hai cánh quân Hán để đâm trộm chủ tướng. Kết quả Sầm Bành và Lai Hấp bị đâm trọng thương rồi chết, nhưng hai cánh quân do Ngô Hán, Tang Cung chỉ huy vẫn tiến vào Thục. Năm 36, quân Hán tiến vào Thành Đô. Công Tôn Thuật bị thương rồi chết. Lực lượng của Lưu Phương phía bắc ngày một suy yếu trước sự uy hiếp của Lưu Tú. Các thủ hạ của Phương lần lượt về hàng Hán. Đến năm 40, Phương bị cô thế, phải dâng biểu xin hàng. Lưu Tú bèn phong cho Phương tước Đại vương. Tuy nhiên sau đó Phương lại câu kết với Hung Nô nổi loạn nhưng không thành công và phải chạy sang phía Hung Nô năm 42. Sau gần 20 năm khởi binh, Lưu Tú thống nhất toàn thiên hạ với danh nghĩa kế tục nhà Hán. Ông lập ra triều đại nhà Đông Hán kéo dài gần 200 năm. Đánh Giao Chỉ Bài chi tiết: Hai Bà Trưng Từ năm 29, Hán Quang Vũ Đế trong quá trình đánh dẹp chư hầu đã phong Sầm Bành là Chinh nam đại tướng quân. Theo lời dụ của Sầm Bành, các tướng trấn giữ Giao Chỉ là Tích Quang và Đặng Nhượng đã theo hàng nhà Đông Hán cùng các tướng Hầu Đặng ở Giang Hạ, Vương Đường ở Vũ Lăng,… Năm 40, ngay sau khi Lưu Tú thống nhất quốc gia thì ở phía nam, thái thú quận Giao Chỉ là Tô Định tàn bạo, mất lòng dân địa phương. Định giết hại thủ lĩnh người Việt ở Chu Diên là Thi Sách. Vợ của Thi Sách là Trưng Trắc cùng em là Trưng Nhị kêu gọi nhân dân nổi dậy khởi nghĩa, đánh đuổi Tô Định, tự lập ở Giao Chỉ, xưng là Trưng Vương. Năm 42, Lưu Tú sai Phục Ba tướng quân Mã Viện mang 2 vạn quân đi đánh Trưng Vương. Sang năm 43, sau nhiều trận thắng, Mã Viện dẹp được phong trào khởi nghĩa tại đây. Sau khi chị em Trưng Vương tự sát, tới cuối năm 43 thì các lực lượng chống đối bị dẹp hẳn. Cai trị Lưu Tú lên ngôi, tức là vua Hán Quang Vũ Đế. Ngay từ khi chưa hoàn thành việc đánh dẹp chư hầu, Lưu Tú đã quan tâm chấn chỉnh những vùng mà ông cai quản. Khi vừa hoàn thành việc thống nhất quốc gia, ông lập tức dẹp bỏ việc võ mà sửa việc văn, chủ trương cai trị thiên hạ bằng nhu đạo[54][55]. Nô tỳ Ông chú trọng tới việc giải phóng cho nô tỳ, tranh thủ sự đồng tình của những người nghèo khổ trong xã hội. Sáu lệnh phóng thích nô tỳ mà ông ban hành gồm có[56]: Năm 26, ông ra lệnh: nếu chồng muốn bán vợ thì người vợ có quyền trở về nhà bố mẹ. Năm 30, ông ra lệnh: những người dân bị tội phải thành nô tỳ thời nhà Tân thì nay được trở lại làm dân thường Năm 31, ông ra lệnh: Những ai trước đây nghèo khổ quá ở Thanh châu, Từ châu, phải tự bán mình làm nô tỳ và làm vợ người khác thì đến đây được tự quyết định thân phận, không ai được ép Năm 36, ông lại xuống chiếu với những người dân ở vùng Lũng mới tiếp quản (của Quỳ Ngao): ai từng bị bắt làm nô tỳ nay được về làm thứ dân Năm 37, ra lệnh cho những người dân Thục trước đây dưới quyền Công Tôn Thuật phải bán mình làm nô tỳ hoặc làm vợ người khác thì nay được tự ý ra đi, không ai được ép. Năm 38, ông xuống lệnh: nô tỳ trong các phủ đệ ở Ích châu và Lương châu nhất loạt được phóng thích làm thứ dân, không phải hoàn trả bất cứ khoản tiền nào. Ngoài ra, ông còn tuyên bố: Ai ngăn cản việc phóng thích nô tỳ hoặc không chịu phóng thích nô tỳ thì bị tội “bán người” và “cướp người” như thời Tây Hán. Năm 35, Hán Quang Vũ Đế liên tục ban bố 3 chiếu lệnh liên quan đến nô tỳ khác: Trong trời đất, con người là quý, ai giết nô tỳ thì không được giảm tội Người nào châm đốt nô tỳ thì bị xử tội, nô tỳ bị nạn được trở lại làm thứ dân Người đánh nô tỳ bị thương tàn phế sẽ bị xử tội chết. Hơn nữa, ông còn chú trọng việc cứu tế cho dân nghèo, nhất là người già cả không nơi nương tựa để tránh việc phải bán mình làm nô tỳ. Đồng thời, ông chú trọng giảm nhẹ thuế đất, cải thiện đời sống nhân dân. Sau một thời gian áp dụng, tình hình xã hội tiến triển, giảm đi rất nhiều nô tỳ so với thời Tây Hán và nhà Tân[57]. Đất đai Năm 39, ông xuống chiếu lệnh cho các quận, huyện kiểm tra lại số ruộng đất trồng trọt, hộ khẩu và tuổi tác người dân trong nước, gọi là độ điền. Mục đích của việc làm này là hạn chế việc chiếm hữu quá nhiều đất của địa chủ. Ông thúc đẩy xây dựng thuỷ lợi tạo điều kiện cho sản xuất nông nghiệp. Trên thực tế, việc áp dụng không được hiệu quả như mong muốn của ông. Các quan lại e ngại thế lực của các địa chủ nên không dám truy số ruộng đất mà họ chiếm hữu. Tuy Quang Vũ Đế có trừng phạt một số việc làm sai trái nhưng không thay đổi tình hình được nhiều. Việc này chỉ mang lại sự làm dịu mâu thuẫn về đất đai so với trước và điều đó ít nhiều có tác dụng kích thích nông dân tham gia sản xuất, hồi phục kinh tế đất nước. Chính sách thuế Một khó khăn cho nhà nước Đông Hán non trẻ là việc tái thiết lại nền kinh tế sau những năm nội chiến và thiên tai hoành hành ở vùng Hoàng Hà dưới thời Vương Mãng. Quang Vũ Đế đã thi hành nhiều chính sách tích cực như giảm thuế từ 1/10 sản lượng xuống 1/30 sản lượng như thời Hán Văn Đế và Hán Cảnh Đế, phục viên binh lính để tăng thêm nhân lực cho khu vực sản xuất nông nghiệp, xây dựng các công trình thủy lợi, không tăng thêm số lính ở vùng biên cương,… nhờ vậy tình hình xã hội tương đối ổn định. Những nông dân tản cư được đưa về quê cũ. Các quan liêu phú hào có nhiều ruộng đất không khai báo trung thực về số đất đai và nhân khẩu sở hữu để trốn thuế. Nhằm kiểm soát dân số và hạn chế quyền lực của quan lại địa phương, Quang Vũ Đế thi hành chính sách lộ điền, những người sở hữu nhiều ruộng đất không được phép mua bán ruộng và xây dựng lực lượng vũ trang riêng. Năm 39, Quang Vũ Đế xuống chiếu cho các địa phương phải đăng ký lại số ruộng và hộ khẩu thực tế, khi phát hiện ra sự việc gian trá, hơn 10 quan viên cao cấp phạm tội đã bị xử tử. Tuy nhiên do không thực thi triệt để nên về sau tình trạng này vẫn tái diễn. Đến năm 57 khi Quang Vũ Đế qua đời, mới chỉ có 21 triệu người đóng thuế. Quang Vũ đế phát triển kinh tế bằng cách giảm thuế, nhiều đến mức tối đa mà ông cho là có thể: ở mức 10 hay 13% sản lượng hay lợi nhuận. Bộ máy quan lại và pháp luật Mặt tích cực Năm 26, Hán Quang Vũ Đế ra lệnh cải cách toàn diện chính sách cũ của Vương Mãng, chỉnh đốn quan lại, thành lập Thượng thư đài gồm 6 người phụ trách đại sự quốc gia để làm suy yếu hơn nữa quyền hạn của tam công, tức Thái úy, Tư đồ và Tư không. Thượng thư đài gồm các nho sĩ giúp việc tập trung nhiều quyền lực. Tam công, khanh tướng, đại phu, hiệu úy muốn làm việc gì phải có lệnh của Thượng thư đài. Các quan muốn đi lại bằng xe, muốn có quân sĩ đều do Thượng thư đài điều động. Vua có ba phụ tá gọi là Tam công, tức Tư đồ, Tư không và Tư mã. Tư đồ (quản lý về hành chính) lớn nhất rồi đến Tư không (phụ trách việc giám sát), Tư mã (quản lý việc quân sự). Song trên thực tế, Tư mã coi toàn bộ quân đội, thường lấn áp hai vị tư kia. Trong thời Quang Vũ Đế, tư đồ là Đậu Dung, tư không là Tống Hoằng, tư mã là Đặng Vũ sau đó là Ngô Hán. Hán Quang Vũ Đế đề xướng việc “tiết kiệm, giảm quan, bớt chức”, bãi bỏ quân vũ trang địa phương cho về quê làm ruộng. Ông còn giảm bớt chức quận đô uý, tăng trách nhiệm cho thái thú. Hán Quang Vũ Đế thu gọn bộ máy chính quyền từ huyện, ấp, đạo, chỉ giữ lại 1/4 trong số đó. Vì vậy số quan lại hưởng lương chỉ bằng 1/10 thời Tây Hán[55]. Binh lính tại các quận, huyện cũng được cho giải tán bớt về quê để bớt khẩu phần ăn theo; các vùng biên ải cũng không tuyển thêm quân. Do bớt quan chức, gánh nặng chi phí cũng giảm, vì vậy thuế đóng góp của nhân dân cũng bớt đi. Nhà nước phế bỏ “quan nô” những chủ nô lệ nếu cố chấp không chịu phóng thích nô tỳ sẽ bị trừng trị theo luật mại nhân pháp và lược nhân pháp của Tây Hán, ban bố 3 sắc lệnh quy định trong thiên hạ người là quý nhất giết nô tỳ phải chịu tội chết, người tra tấn nô tỳ sẽ bị xử phạt theo pháp luật, miễn cho người đang bị tội chết làm thứ dân; sáp nhập huyện để bớt quan lại, hệ thống quan lại hành chính cũng được tổ chức lại, chỉ có những ai đã học thái học (trường quốc học) mới được bổ nhiệm làm quan, bộ máy chính quyền thu gọn lại 1/4, số quan lại lương chỉ bằng 1/10 của Tây Hán. Quang Vũ Đế phái người đi thanh tra đất đai. Để duy trì chính sách “cùng nghỉ với dân”, ông chú trọng tới việc thu hút và đào tạo nhân tài. Theo quan điểm của Lưu Tú, trị quân khác trị quốc, việc chỉ huy binh mã không thể thay thế được những yêu cầu về học vấn. Do đó khi chiến tranh dẹp các vùng cát cứ chưa chấm dứt, ông đã bắt tay xây dựng trường học để đào tạo thế hệ quan lại mới, phù hợp với mục đích phục vụ cho thời bình. Hán Quang Vũ đế cho rằng hình phạt trước đây quá nặng, rất nhiều người bị oan. Ông ra lệnh xem xét giảm nhẹ hình phạt và nhiều lần tuyên bố đại xá. Những phạm nhân, trừ người mắc tội tử hình, ông đều cho miễn giảm và làm thứ dân[58]. Do Lưu Tú luôn chú ý tới pháp luật trong nước, quan lại thời ông trị vì được đánh giá là tương đối trong sạch[59]. Hạn chế Tuy nhiên, việc tiết kiệm chi phí trong bộ máy quan chế của ông cũng có hạn chế. Do ông đề ra chính sách tiết kiệm công tác phí của các Thứ sử, khiến họ không cần đi tới các địa phương giám sát tình hình cụ thể và không cần báo cáo quá nhiều, các thứ sử chỉ ngồi suông ở công đường. Họ bị mất thân phận quan lại trung ương, không còn tiếp tục là tai mắt của triều đình. Vì thế các địa phương dần dần nảy sinh tình trạng lấn quyền triều đình trung ương. Các sử gia cho rằng điều đó từng bước phá hoại chế độ tập quyền và thống nhất của nhà Hán[60]. Chính sách với công thần và chế độ phân phong Ông tái lập lại chế độ phong vương cho con cháu (vương quốc) và phong hầu cho công thần (hầu quốc) và chia lại đất đai cho nông dân và các quý tộc. Tầng lớp thượng lưu được ban cấp nhiều ruộng đất. Chính sách này về sau được Triệu Khuông Dẫn, hoàng đế khai quốc nhà Bắc Tống áp dụng. Quang Vũ đế hạ chiếu phong cho công thần, người có công lớn được phong đất tới 4 huyện. Riêng Lý Thông và Cổ Hạ được phong đất tới 6 huyện. Việc phong thần được tiến hành 3 lần vào năm 26, năm 37 và cuối đời Quang Vũ. Số người được phong hầu trong vương thất là 125 người, trong các công thần là 365 người. Đối với các công thần, Hán Quang Vũ Đế ban thưởng công lao rất hậu nhưng không để họ can thiệp vào việc triều chính, cũng như không để họ có thực lực, thực quyền làm phát sinh tranh chấp quyền lực giữa thiên tử và chư hầu như đầu thời Tây Hán. Với việc thành lập Thượng thư đài, Quang Vũ Đế đã giảm quyền lực của công thần, võ tướng. Các công thần được phong tước hưởng lộc ở các huyện, các quan lại ăn lương từ 600 – 2000 thạch đều do Thượng thư đài xem xét. Lưu Tú cho rằng nếu để các công thần tham gia triều chính, sẽ vừa ảnh hưởng đến chính sách cai trị thiên hạ bằng nhu đạo của ông, vừa ảnh hưởng đến hình luật quốc gia. Vì vậy hầu hết các công thần không được ông giao đảm nhiệm triều chính thời bình. Chỉ có một số ít người thực sự có tài năng để phục vụ thời bình như Đặng Ngu, Lý Thông, Giả Hạ,… được ông tiếp tục giao quyền hành. Quan điểm này của ông khác hẳn với Lưu Bang – từng sát hại hàng loạt công thần khai quốc. Ông cũng luôn nhắc các công thần phải luôn tuân thủ luật pháp, giữ mình như ngày đầu để bảo vệ công danh của mình[61]. Theo quan chế nhà Hán, bên cạnh Hoàng đế có nhiều vị tước vương, công chỉ phong cho con, em Hoàng đế, trường hợp rất hãn hữu lắm mới phong cho người ngoài có đại công như Trần Tự Sơn. Các vương, công này thường làm vua một nước nhỏ. Đôi khi họ về triều giữ một vài chức vụ tối cao, như trường hợp Hoài Nam vương Lưu Quang – giữ chức vụ Tướng quốc đóng vai trò phụ trách an ninh cho Hoàng đế. Địa giới hành chính Toàn quốc chia làm 13 châu: Thanh, Từ, U, Ký, Duyện, Dự, Dương, Ung, Ích, Kinh, Giao, Lương, Tinh. Ung châu gồm các quận: Hà Nam (Lạc Dương ở quận này), Hà Nội, Hà Đông, Hoằng Nông, Kinh Triệu (Tràng An ở quận này), Tả Bình Nghi, Hữu Phù Phong. U châu gồm các quận: Hữu Bắc Bình, có Kế Thành, tức là thủ phủ của U châu. Trác quận sau bị cắt ra một phần thành quận Phạm Dương, Đại quận[62], Thượng Cốc, Ngư Dương, Quảng Dương, Liêu Tây, Huyền Đô, Lạc Lãng. Liêu Đông thời kỳ này chẳng phải là quận mà là thuộc quốc. Ký châu: thủ phủ Ký Châu trước vốn ở Tín Đô (quận An Bình), sau dời về Nghiệp Đô, thuộc Ngụy quận. Ký châu gồm các quận: Ngụy quận, Triệu quận, Cam Lăng (còn có tên Thanh Hà), Hà Gian, Bột Hải, Bác Lăng, An Bình, Thường Sơn, Trung Sơn, Cự Lộc. Tinh châu gồm các quận: thủ phủ là thành Tấn Dương, quận Thái nguyên. Tinh châu gồm: Thái Nguyên, Thượng Đảng, Nhạn Môn, Định Tương, Vân Trung, Ngũ Nguyên, Sóc Phương, Tây Hà, Thượng quận. Lương châu[63] gồm các quận: thủ phủ là Cô Tang quận Vũ Uy. Lương châu gồm: Vũ Uy, Trương Dịch, Tửu Tuyền, Đôn Hoàng, Kim Thành, Lũng Tây, Nam An, Hàm Dương/Thiên Thủy, An Định, Bắc Địa, Vũ Đô. Ích châu: thủ phủ là Thành đô thuộc Thục quận. Ích châu gồm các quận: Thục quận, Quảng Hán, sau một phần Quảng Hán thành Tây Khang, Hán Trung, Ba quận[64], Kiện Vi, Việt Huề, Tường Kha, Vĩnh Xương. Quận Kiện Vi phía Bắc và phía Tây giáp sông Dương Tử ngăn quận Kiện Vi với quận Ba. Thanh châu: thủ phủ đổi từ Lâm Tri, qua Bắc Hải, rồi Quảng Cố. Thanh châu gồm: Tề quận, Bắc Hải, Bình Nguyên, Lạc An, Tế Nam, Đông Lai. Duyện châu thủ phủ vốn ở Trần Lưu, sau đổi qua Bộc Dương; gồm các quận: Đông quận, Trần Lưu, Tế Âm, Sơn Dương, Tuyên Thành, Đông Bình, Tế Bắc, Thái Sơn. Từ châu: thủ phủ vốn ở Bành Thành, sau dời qua Hạ Bì. Từ châu gồm: Lang Nha, Đông Hải, Bành Thành, Hạ Bì sau đổi thành Lâm Hoài, Quảng Lăng. Dự châu: thủ phủ là Hứa Xương. Dự châu gồm: Lỗ quận, Lương quận, Trần quận, Nhữ Nam, Dĩnh Xuyên, Bái quận. Kinh châu: thủ phủ Giang Lăng hoặc Tương Dương, Nam quận. Kinh châu gồm các quận: Nam Dương, Nam quận, Giang Hạ, Vũ Lăng, Trường Sa, Linh Lăng, Quế Dương. Dương châu: thủ phủ Thọ Xuân (Cửu Giang), sau đổi về Kiến Nghiệp, rồi Vũ Xương. Dương châu gồm có các quận: Cửu Giang, Lư Giang, Đan Dương, Ngô quận, Cối Kê, Dự Chương. Quận này ngoài các quận bắc sông Dương và vùng Ngô Hội, đất rộng người thưa, chủ yếu là dân thiểu số (Sơn Nhân và Sơn Việt)[65] Giao Châu: Thủ phủ Long Biên (Giao Chỉ), sau chuyển về Phiên Ngung. Giao châu gồm các quận: Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố, Nam Hải, Thương Ngô, Uất Lâm. Quận Thương Ngô thì phía Bắc giáp quận Kiên Vi, phía Tây giáp quận Tấn Ninh tức là nước Điền cũ, phía Đông Bắc giáp quận Vũ Lăng tức là quận Kiến Trung đời nhà Tấn. Quận Uất Lâm ở vùng đất thuộc Quảng Tây, quận Tường Kha ở phía tây quận Uất Lâm và gồm một phần Quý Châu. Quân đội Quang Vũ Đế bổ nhiệm các đô úy chịu trách nhiệm trước triều đình thay thế cho lực lượng quân sự địa phương. Để đền đáp công lao cho các tướng lĩnh, năm 37, Quang Vũ Đế đã phong tước hầu cho nhiều tướng lĩnh công thần khi các cuộc hành quân mở rộng lãnh thổ được thực hiện, ông đã điều chỉnh mối quan hệ với các tướng lĩnh cho phù hợp. Ông có gắng tìm ra cách tốt nhất để bảo vệ tước vị của họ và không tạo ra sự xích mích với họ, kết thông gia với các tướng Lương Nhiễu, Đậu Dung, Mã Viện, Đặng Vũ. Các tướng lĩnh được ban cấp nhiều bổng lộc, các ý kiến của họ thường được hoàng đế lắng nghe, nhưng họ không được nắm giữ vị trí quan trọng trong chính quyền ngoại trừ một số ít những người có tài năng xuất chúng như Đặng Vũ, Lý Thông, Giả Hạ, đây là chính sách thoái công thần nhi tiến văn lại. Chính sách này về sau được Triệu Khuông Dẫn, hoàng đế khai quốc nhà Bắc Tống áp dụng. Tổ chức quân sự hành chính nhà Đông Hán rất chặt chẽ để phòng ngừa việc đảo chính như Vương Mãng đã làm. Trước hết, Vũ vệ đại tướng quân coi Ngự lâm quân. Ngự lâm quân đời Đông Hán không phải là đội quân canh gác Hoàng thành, mà là một đội quân trù bị toàn quốc. Khi hoàng đế thân chinh đánh nhau, thì mang theo Ngự lâm quân đông tới 20 vạn. Sau đó đến các chức hiệu úy chỉ huy đội thị vệ hay gọi là cấm quân gồm những vệ sĩ trong cung. Mỗi cung có một hiệu úy coi thị vệ. Theo quy định thì Thị vệ do nhà vua tuyển. Nhưng các bà Thái hậu, Hoàng hậu, Thứ phi đều tìm cách đưa con em vào đội thị vệ của mình, để sai phái riêng. Không có một chức vụ nào coi tất cả thị vệ. Vì vậy khi một đội thị vệ làm phản, sẽ bị các đội khác dẹp. Dù cả đoàn thị vệ làm phản thì sẽ bị Ngự lâm quân phản ứng. Nếu Ngự lâm quân phản bội, lại vướng phải binh lực của Thái thú Lạc Dương, tổng trấn kinh thành phản ứng. Ngoài ra Hoàng đế còn có chức Điện súy hiệu úy, chỉ huy đội thị vệ cạnh nhà vua để thi hành mệnh lệnh. Đối ngoại Hung Nô Hán Quang Vũ Đế chủ trương dùng chính sách hoà bình với Hung Nô. Đúng lúc đó Hung Nô bị chia cắt thành nam bắc, cả Nam Hung Nô và Bắc Hung Nô cùng tới xin hàng. Sau đó Nam Hung Nô không chống nổi Bắc Hung Nô, xin được dời đến quận Vân Trung. Quang Vũ Đế chấp thuận. Về sau, người Hung Nô lại xin dời về phía nam, vào cư trú tại Tây Hà, Mỹ Tắc[66], cũng được ông đồng ý. Các nhà sử học cho rằng đây chính là “mai phục mầm hoạ cho Ngũ Hồ loạn Hoa về sau”[54]. Khoảng năm 45 Hung Nô bị nhiều nạn hạn hán và một nạn châu chấu, súc vật chết nhiều, dân đói. Nước chia làm hai: bắc sống độc lập, nam lệ thuộc Hán; Quang Vũ mưu mô gây sự bất hòa giữa hai bên. Nhằm cắt đứt liên hệ giữa Bắc và Nam Hung nô nhà Đông Hán cho đặt Độ Liêu tướng quân xây đồn lũy ở các vùng Ngũ Nguyên, Mang Bá (đông nam của Đạt lạp đặc kỳ thuộc Nội Mông). Tây Vực Các thủ lĩnh Tây Vực cũng cùng nhau sai sứ vào cống, lại tình nguyện cho con trai vào làm thị vệ để chứng tỏ lòng trung thành, xin được nhà Đông Hán bảo hộ cho Tây Vực. Tuy nhiên, Quang Vũ Đế lại đóng cửa ải Ngọc Môn, mềm mỏng từ chối đề nghị đó, vì ông không muốn thêm việc cho quốc gia, không muốn tham gia vào cuộc phân tranh của nhiều quốc gia nhỏ phía tây như Hán Vũ Đế và Hán Tuyên Đế từng làm; sợ nhọc sức dân và tốn sức nước[67]. Qua đời Từ khi mới khởi binh, Hán Quang Vũ Đế đã rất tin vào sấm truyền. Ông đã thấy câu sấm: “Hài bất hài, tại Xích Mi; đắc bất đắc, tại Hà Bắc” ứng với việc Lưu Huyền bị quân Xích Mi giết và bản thân ông từ khi lên Hà Bắc đã phát triển được cơ nghiệp. Khi đã giành được thiên hạ đến lúc tuổi già, Quang Vũ Đế vẫn tin vào những câu sấm[68]. Năm 57, Hán Quang Vũ Đế qua đời, hưởng thọ 63 tuổi. Ông ở ngôi tất cả 32 năm, đặt hai niên hiệu là: Kiến Vũ (建武; 25-56) Kiến Vũ Trung Nguyên (建武中元; 56-57) Ông được chôn cất tại Nguyên Lăng và được tôn miếu hiệu là Hán Thế Tổ, thụy hiệu Quang Vũ hoàng đế và thường gọi tắt là Quang Vũ Đế. Thái tử Lưu Trang lên nối ngôi, tức là Hán Minh Đế (57-75). Gia quyến Thế phả nhà Hán:nhánh Thung Lăng[hiện] Thân phụ: Lưu Khâm (劉欽). Thân mẫu: Phàn Nhàn Đô (樊嫻都). Chị, em gái: Lưu Hoàng [劉黃]- Hồ Dương Trưởng công chúa (湖陽公主), chị cả trong 6 chị em. Lưu Nguyên [劉元], vợ Đặng Thần (鄧晨), chết trong chiến loạn (năm 22), được truy phong Tân Dã Trưởng công chúa (新野长公主). Lưu Bá Cơ [劉伯姬], Ninh Bình công chúa (寧平公主). Anh: Lưu Diễn [劉縯], tướng Lục Lâm, bị Lưu Huyền giết, truy làm Tề Vũ vương (齊武王). Lưu Trọng [劉仲], chết trong chiến loạn, truy làm Lỗ Ai vương (魯哀王). Trong các anh em Lưu Tú, có 3 người bị chết trong cuộc chiến chống Vương Mãng. Hậu phi: Phế hoàng hậu Quách Thánh Thông (郭聖通, ? – 56), lập năm 26, phế năm 41, phong làm Phái vương thái hậu (沛王太后). Quang Liệt hoàng hậu Âm Lệ Hoa (光烈皇后陰麗華, 5 – 64), lập năm 41. Âm Lệ Hoa nổi tiếng là người có nhan sắc và Hán Quang Vũ Đế mong muốn lấy từ thời trẻ. Ông cưới Âm Lệ Hoa năm 23 sau cái chết của Lưu Diễn để lung lạc Lưu Huyền, khiến Lưu Huyền nghĩ rằng ông nghĩ tới hưởng lạc mà không màng sự nghiệp lớn. Năm 24, vì mục đích chính trị, ông cưới Quách Thánh Thông để mượn quân của Lưu Dương. Vì gia thế của Quách Thánh Thông, khi lên ngôi hoàng đế năm 25 ông đã lập bà làm hoàng hậu; nhưng khi bình định xong thiên hạ, ông phế Quách Thánh Thông và lập Âm Lệ Hoa làm hoàng hậu năm 41. Thái tử Lưu Trang nối ngôi sau này là con của Âm hoàng hậu. Các con: Lưu Cương (劉疆), lập thái tử năm 26, phế năm 43, sau làm Đông Hải Cung vương (东海恭王), mất năm 58, mẹ là Quách hoàng hậu. Lưu Phụ (劉輔), được phong Trung Sơn vương (中山王, năm 41), sau đổi thành Phái Hiến vương (沛献王, năm 43), mất năm 84, mẹ là Quách hoàng hậu. Lưu Khang (劉康), mất năm 97, sau là Tế Nam An vương (济南安王), mẹ Quách hoàng hậu. Lưu Diên (劉延), sau là Phụ Lăng Chất vương (阜陵质王), mất năm 90, mẹ Quách hoàng hậu. Lưu Yên (劉焉), sau là Trung Sơn Giản vương (中山简王), mất năm 90, mẹ Quách hoàng hậu. Lưu Anh (劉英), phong Sở vương (楚王), tự sát năm 71, mẹ Hứa mỹ nhân. Lưu Dương (劉陽), Đông Hải công (东海公, lập năm 39), sau phong Đông Hải vương (东海王, năm 41). Sau đó đổi tên là Lưu Trang (劉莊), được lập làm Thái tử năm 43 và trở thành Hán Minh Đế, mẹ Âm hoàng hậu. Lưu Thương (劉蒼), sau là Đông Bình Hiến vương (东平宪王), mất năm 83, mẹ Âm hoàng hậu. Lưu Kinh (劉荊; 37 – 67), Nghiễm Lăng Tư vương (广陵思王), mẹ Âm hoàng hậu. Lưu Hành (劉衡), Lâm Hoài Hoài công (临淮怀公), mất năm 41, mẹ Âm hoàng hậu. Lưu Kinh (劉京), Lang Tà Hiếu vương (琅邪孝王), mất năm 69, mẹ Âm hoàng hậu. Vũ Dương trưởng công chúa Lưu Nghĩa Vương (舞阳长公主劉義王), không rõ mẹ. Niết Dương công chúa Lưu Trung Lễ (涅阳公主劉中禮), không rõ mẹ. Quán Đào công chúa Lưu Hồng Phu (馆陶公主劉紅夫), không rõ mẹ. Khánh Dương công chúa Lưu Lễ Lưu (淯阳公主劉禮劉), không rõ mẹ. Ly Ấp công chúa Lưu Thụ (郦邑公主刘绶), không rõ mẹ, bị chồng sát hại năm 59. Nhận định Quân sự Hán Quang Vũ Đế được các sử gia Trung Quốc đánh giá rất cao. Về mặt quân sự, ông được ca ngợi là một thiên tài quân sự, một anh hùng kiệt xuất trong lịch sử Trung Quốc[69]. Xuất thân là họ hàng xa của hoàng tộc, thực chất Lưu Tú không khác nhiều so với người dân áo vải. Thân thế đó không giúp được nhiều cho ông trong cuộc chiến thời loạn lạc vốn cũng có nhiều người trong hoàng tộc khác cùng nổi lên cát cứ. Tài năng quân sự của ông thể hiện rõ trong những trận đánh lấy ít địch nhiều, lấy yếu thắng mạnh. Không chỉ giỏi cầm quân, ông còn giỏi trị quân, cất nhắc và sử dụng đúng người, xây dựng được kỷ luật nghiêm minh, tập hợp được đội ngũ tướng sĩ thiện chiến và trung thành[69]. Ông đã phải tự phấn đấu trong quá trình dựng nghiệp và trải qua nhiều khó khăn, mất mát đau thương và gian khổ để có thắng lợi cuối cùng. Lưu Tú góp công không nhỏ trong cuộc lật đổ triều nhà Tân và tự chứng tỏ là người mạnh nhất trong cuộc chiến dẹp hàng chục chư hầu và hàng chục lực lượng khởi nghĩa nông dân cát cứ lớn mạnh khác, về cơ bản hoàn thành chỉ trong khoảng 10 năm từ khi xưng đế. Chính trị Hán Quang Vũ Đế qua nét vẽ của Diêm Lập Bản (600 – 673), một họa sĩ thời Đường. Sử gia Lê Đông Phương và Vương Tử Kim đánh giá ông là người giỏi đánh trận nhưng lại rất yêu chuộng hoà bình[54]. Chính sách “cùng nghỉ với dân”, tránh đụng độ với Hung Nô, tránh can thiệp vào Tây Vực khiến nhân dân được hoà bình sau vài chục năm chiến tranh binh lửa. Những chính sách xây dựng đất nước sau khi thống nhất như giải phóng cho nô tỳ, bớt gánh nặng thuế khoá cho nhân dân,… có tác dụng rất lớn nhằm giải phóng sức sản xuất, khôi phục kinh tế, giải toả mâu thuẫn trong xã hội, khiến xã hội ổn định sau khi bị xáo trộn dưới thời Vương Mãng, khiến Trung Quốc phồn thịnh trở lại[70]. Là vị vua khai quốc thời chiến loạn nhưng Lưu Tú đối xử với các công thần và những thủ lĩnh đối địch về hàng rất nhân hậu và chính điều này khiến ông được các sử gia đánh giá cao khi so sánh với Lưu Bang. Toàn quân Xích Mi đã đánh bại quân Lưu Tú nhiều lần, nhưng khi Phàn Sùng thất thế bại trận, ông tha bổng hết các tướng sĩ Xích Mi. Tướng quân Lục Lâm là Chu Vĩ từng xui Lưu Huyền giết Lưu Diễn anh ông, nhưng khi Chu Vĩ muốn hàng, ông không hề báo thù, trái lại phong chức lớn và sau này con cháu nhà Chu Vĩ vẫn truyền nối nhiều đời[71]. Khi Lưu Tú tiến vào Hàm Đan diệt Vương Lang, ông thu được các giấy tờ văn kiện, trong đó không ít văn thư của thủ hạ dưới quyền ông trao đổi qua lại với Vương Lang, có những văn thư phỉ báng ông. Lưu Tú không những không xem mà trái lại ra lệnh đốt hết các văn kiện đó đi. Sự khoan dung, độ lượng của ông khiến những người cấp dưới rất cảm phục, được đời sau đánh giá là khí phách phi phàm, không nhiều chính trị gia trước và sau ông có được[71]. Sự nhân hậu của ông cũng đã cảm phục được danh tướng Mã Viện vốn ở dưới trướng Quỳ Ngao về với ông và lập nhiều công trạng. Đóng góp về chính trị và quân sự của Lưu Tú khiến ông được xem là một minh quân hiếm thấy trong lịch sử Trung Quốc, là vị hoàng đế có trình độ đạo đức cao nhất và chú ý đến tình người nhất trong số các vị vua khai quốc trong lịch sử Trung Quốc[72]; đồng thời, ông góp phần thúc đẩy lịch sử Trung Quốc phát triển[73]. Xem thêm Nhà Hán Nhà Tân Trận Côn Dương Vương Mãng Lưu Huyền Lưu Diễn Khởi nghĩa Lục Lâm Khởi nghĩa Xích Mi Tham khảo Tào Hồng Toại (2004), Thời niên thiếu của các bậc đế vương, NXB Văn hóa thông tin Tiêu Lê (2000), Những ông vua nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc, NXB Đà Nẵng Tiêu Lê, Mã Ngọc Chu, Lã Diên Đào (2004), 100 người đàn ông có ảnh hưởng đến lịch sử Trung Quốc, NXB Chính trị quốc gia Lê Đông Phương, Vương Tử Kim (2007), Kể chuyện Tần Hán, NXB Đà Nẵng Đặng Huy Phúc (2001), Các hoàng đế Trung Hoa, NXB Hà Nội Kỳ Ngạn Thần (2007), Người Trung Quốc và những hiểu lầm về lịch sử, NXB Công an nhân dân Bielenstein, Hans. (1986). “Wang Mang, the Restoration of the Han Dynasty, and Later Han,” in The Cambridge History of China: Volume I: the Ch’in and Han Empires, 221 TCN. – A.D. 220, 223–290. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24327-0. Tư trị thông giám của Tư Mã Quang, các quyển 38-44 (bản gốc tại zh:s:資治通鑑), và bản tiếng Hán hiện đại được Bá Dương biên tập (Đài Bắc, 1982-1989). Hậu Hán thư của Phạm Diệp, quyển 1 thượng và hạ (Thế Tổ Quang Vũ Đế kỷ). Chú thích ^ Mẹ Lưu Phát là Đường Cơ vốn chỉ là thị nữ của Trình Cơ – một bà phi của Hán Cảnh Đế ^ Đông bắc Ninh Viễn, Hồ Nam hiện nay ^ Quế Bình, Ngọc Lâm thuộc Quảng Tây hiện nay ^ Vùng Cự Lộc, Hà Bắc, Trung Quốc ^ Dòng Lưu Đan được về từ thời Hán Vũ Đế (128 TCN), dòng Lưu Diên về từ thời Hán Tuyên Đế (65 TCN) ^ Huyện Tiêu, An Huy hiện nay ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 263 ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 267 ^ Tây bắc huyện Miên, Hồ Bắc hiện nay ^ Phía tây Táo Dương, Hồ Bắc hiện nay ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 301 ^ Phía bắc Táo Dương, Hồ Bắc ^ Tiêu Lê, sách đã dẫn, tr 433 ^ Tây bắc Đường Hà, Hà Nam, Trung Quốc ^ Phía đông huyện Tân Dã hiện nay ^ Phía nam thành phố Nam Dương, Hà Nam, Trung Quốc ^ Phía tây bắc Ngoã Điếm cạnh Bạch Hà, Hà Nam, Trung Quốc ^ Tiêu Lê, sách đã dẫn, tr 434 ^ Đặng Huy Phúc, sách đã dẫn, tr 86-87 ^ Huyện Diệp, Hà Nam, Trung Quốc ^ Tây bắc Uyển Thành, Hà Nam ^ Nay là Yển Thành, Hà Nam ^ Huyện Vũ tỉnh Hà Nam ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr321 ^ Nay là Sa Hà ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 326 ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 330 ^ Tiêu Lê, sách đã dẫn, tr 441 ^ Khi Vương Mãng còn sống đã giết Lưu Tử Dư thật – con của Thành Đế. Nhưng sau này Vương Lang nói rằng đó là Lưu Tử Dư giả, còn mình mới là Lưu Tử Dư thật. Theo Lê Đông Phương và Vương Tử Kim trong Kể chuyện Tần Hán, tr 294, ngày nay không có cơ sở nào để kết luận Vương Lang có phải là Lưu Tử Dư thật hay chỉ là mạo nhận ^ Huyện Định, Hà Bắc, Trung Quốc hiện nay ^ Bắc Kinh hiện nay ^ Vùng thuộc tỉnh Hà Bắc, Trung Quốc, không phải là thành phố Nam Cung ^ Tây bắc huyện Ký, Hà Bắc hiện nay ^ Đông bắc Chính Định, Hà Bắc ^ Tay bắc tỉnh Hà Bắc ^ Tây nam Cao Ấp, Hà Bắc ^ Phía tây Long Nghiêu, Hà Bắc hiện nay ^ Phía đông Long Nghiêu, Hà Bắc ^ Phía tây huyện Mật Vân, Bắc Kinh ^ Phía đông thành phố Tiêu Tái, Hà Nam, Trung Quốc ^ Cố Nguyên, thuộc tỉnh Cam Túc ^ Huyện Hoàn, tỉnh Cam Túc ^ Bảo Kê, Thiểm Tây hiện nay ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 387 ^ Tây bắc Lạc Ninh, Hà Bắc hiện nay ^ Phía đông Mãnh Trì, Hà Nam ^ Phía tây Nghi Dương, Hà Nam, Trung Quốc ^ Mãnh Trì, Nam Dương ^ Phía tây Ngư Đài, Sơn Đông ^ Đông nam huyện Đằng, Sơn Đông ^ Tây nam cảng Liên Vân, Giang Tô ^ Huyện Thọ, An Huy ^ Tây bắc Nghi Xương, Hồ Bắc ^ a ă â Lê Đông Phương, Vương Tử Kim, sách đã dẫn, tr 295 ^ a ă Tiêu Lê, Mã Ngọc Chu, Lã Diên Đào, sách đã dẫn, tr 170 ^ Tiêu Lê, sách đã dẫn, tr 456 ^ Tiêu Lê, sách đã dẫn, tr 458 ^ Tiêu Lê, sách đã dẫn, tr 457 ^ Tiêu Lê, Mã Ngọc Chu, Lã Diên Đào, sách đã dẫn, tr 171 ^ Lê Đông Phương, Vương Tử Kim, sách đã dẫn, tr 296 ^ Tiêu Lê, Mã Ngọc Chu, Lã Diên Đào, sách đã dẫn, tr 170 – 171 ^ Có thành Đại Đồng, sau là kinh đô Bắc Ngụy ^ Lương châu cuối đời Đông Hán hoàn toàn thuộc các thế lực cát cứ Hán Khương ^ Sau cắt ra làm ba có Ba Đông, Ba Trung, Ba Tây ^ Sau này Lục Tốn, Gia Cát Khác có “công” lớn khai phá vùng này cho dân Hoa Hạ ^ Huyện Ly Thạch, Sơn Tây hiện nay ^ Lê Đông Phương, Vương Tử Kim, sách đã dẫn, tr 296-297 ^ Kỳ Ngạn Thần, sách đã dẫn, tr 130 ^ a ă Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 399, 401 ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 400 ^ a ă Tiêu Lê, sách đã dẫn, tr 465 ^ Kỳ Ngạn Thần, sách đã dẫn, tr 128 ^ Tào Hồng Toại, sách đã dẫn, tr 401 Các vua nhà Hán Tây Hán Cao Đế  · Huệ Đế  · Lưu Cung  · Lưu Hồng  · Văn Đế  · Cảnh Đế  · Vũ Đế  · Chiêu Đế  · Xương Ấp vương  · Tuyên Đế  · Nguyên Đế  · Thành Đế  · Ai Đế  · Bình Đế  · Nhũ Tử Anh Vương Mãng (Vua nhà Tân)  · Canh Thủy Đế  · Kiến Thế Đế Đông Hán Quang Vũ Đế  · Minh Đế  · Chương Đế  · Hòa Đế  · Thương Đế  · An Đế  · Bắc Hương hầu  · Thuận Đế  · Xung Đế  · Chất Đế  · Hoàn Đế  · Linh Đế  · Hoằng Nông vương  · Hiến Đế Vua Trung Quốc  • Tam Hoàng Ngũ Đế  • Hạ  • Thương  • Chu  • Tần  • Hán  • Tam Quốc  • Tấn  • Ngũ Hồ loạn Hoa • Nam Bắc triều • Tùy  • Đường  • Ngũ đại Thập quốc  • Tống  • Liêu  • Tây Hạ  • Kim  • Nguyên  • Minh  • Thanh Chủ đề Lịch sử Chủ đề Trung Quốc Thể loại: Vua nhà Hán Sinh 6 TCN Mất 57 Sinh 5 TCN 5 TCN Chú thích ^ a ă â “德天瀑布” (bằng tiếng Trung). Tân Hoa xã. Truy cập ngày 9 tháng 12 năm 2011. ^ a ă â “Top 10 most beautiful Chinese waterfalls” (bằng tiếng Anh). Đài Truyền hình Trung ương Trung Quốc. Truy cập ngày 27 tháng 11 năm 2011. ^ “德天瀑布 横在中越边境的最美瀑布”. Tạp chí địa lí Quốc gia Trung Quốc. Truy cập ngày 10 tháng 12 năm 2011. ^ “Thưởng ngoạn cảnh đẹp của thác nước Đức Thiên”. Đài Phát thanh Quốc tế Trung Quốc. Truy cập ngày 24 tháng 4 năm 2011. ^ “China’s Ten Most Beautiful Waterfalls” (bằng tiếng Anh). Trung tâm Thông tin Internet Trung Quốc. Truy cập ngày 27 tháng 11 năm 2011. ^ “Thác Bản Giốc chờ ngày cất cánh”. Báo Thanh Niên. Truy cập ngày 9 tháng 12 năm 2011. ^ N.Trần Tâm. “Saigontourist xây resort 4 sao ở thác Bản Giốc”. Thanh Niên Online. Truy cập ngày 8 tháng 12 năm 2012. ^ “Saigontourist khai trương Khu nghỉ dưỡng Sài Gòn – Bản Giốc”. ^ “Chiêm ngưỡng chùa Phật tích Trúc lâm Bản Giốc bên dòng thác nổi tiếng”. ^ “Ngôi chùa bên thác Bản Giốc”. ^ Việt Anh (ngày 2 tháng 1 năm 2009). “Thứ trưởng Ngoại giao Vũ Dũng, Trưởng đoàn đàm phán biên giới trả lời VnExpress.net”. VnExpress. ^ Sứ quán Việt Nam tại Mỹ, Về giải quyết vấn đề biên giới đất liền Việt Nam- Trung Quốc (toàn văn bài trả lời phỏng vấn cho báo chí Việt Nam ngày 14/9/2002 của ông Lê Công Phụng, Thứ tr­ưởng Ngoại giao, Trư­ởng Ban biên giới, Tr­ưởng đoàn đàm phán cấp Chính phủ về biên giới lãnh thổ Việt Nam – Trung Quốc) ^ Nghĩa Nhân, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Vũ Dũng: Tháo dỡ mọi công trình quân sự trên đường biên giới Việt-Trung, ngày 31 tháng 12 năm 2007, Báo Pháp luật TP.HCM ^ “Ải Nam Quan và thác Bản Giốc được phân chia thế nào – VnExpress”. VnExpress – Tin nhanh Việt Nam. Truy cập 4 tháng 10 năm 2015. Wikimedia Commons có thêm thư viện hình ảnh và phương tiện truyền tải về Thác Bản Giốc Liên kết ngoài Du lịch Cao Bằng Hình Chụp Thác Bản Giốc Trả lời phỏng vấn của thứ trưởng bộ ngoại giao Việt Nam, ông Vũ Dũng Thể loại: Du lịch Việt Nam Thác nước Việt Nam Thác nước Trung Quốc Du lịch Cao Bằng Địa lý Cao Bằng Sùng Tả Địa lý Quảng Tây Biên giới Việt Nam-Trung Quốc Lý Tiểu Long Bách khoa toàn thư mở Wikipedia Lý Tiểu Long Tranh tường vẽ Lý Tiểu Long tại New York năm 1999 Tên khai sinh Lý Chấn Phiên 李振藩 Sinh 27 tháng 11, 1940 San Francisco, California, Hoa Kỳ Mất 20 tháng 7, 1973 (32 tuổi) Hồng Kông Vai diễn đáng chú ý Trần Chân trong Tinh Võ Môn Đường Long trong Mãnh Long Quá Giang Lý trong Long Tranh Hổ Đấu Hôn nhân Linda Lee Cadwell Trang web Bruce Lee Foundation [hiện]Giải thưởng điện ảnh Lý Tiểu Long (chữ Hán: 李小龍, bính âm: Li Xiaolong; tiếng Anh: Bruce Lee; tên thật là Lý Chấn Phiên; 27 tháng 11 năm 1940 tại San Francisco – 20 tháng 7 năm 1973 tại Hồng Kông), là một người Mĩ gốc Hoa, một diễn viên võ thuật nổi tiếng trong nền điện ảnh Mĩ và là người sáng lập võ phái Triệt quyền đạo. Mục lục 1 Những năm tháng đầu đời 2 Thành danh trong võ nghiệp 2.1 Những lớp võ đầu tiên 2.2 Nghiên cứu và sáng tạo Tiệt quyền đạo 3 Thể chất 3.1 Khả năng 4 Sự nghiệp điện ảnh 4.1 Diễn viên phim The Green Hornet 4.2 Bắt đầu đạo diễn kịch bản 4.3 Thời kỳ rực rỡ 5 Cái chết 5.1 Những ngày trước khi chết 5.2 Diễn biến cái chết 5.3 Tranh cãi về cái chết 5.4 Phần mộ 5.5 Gia đình 6 Các tác phẩm chính 6.1 Đường Sơn đại huynh (The Big Boss) 6.2 Tinh Võ Môn (Fist of Fury, The Chinese Connection) 6.3 Mãnh Long quá giang (The Way of The Dragon) 6.4 Long tranh Hổ đấu (Enter the Dragon) 6.5 Trò Chơi Tử Thần (Game of Death) 6.6 Tháp Tử Vong (Tower of Death) 7 Xem thêm 8 Chú thích 9 Liên kết ngoài Những năm tháng đầu đời Lý Tiểu Long đóng phim từ khi còn rất nhỏ Sinh tại bệnh viện Jackson và lớn lên ở một khu phố người Hoa thuộc San Francisco, California; cha là Lý Hải Tuyền và mẹ là Hà Ái Du là diễn viên trong đoàn kịch lưu diễn tại Mỹ. Khi mới sinh Lý Tiểu Long hay đau ốm bệnh tật. 1/1941 Tiểu Long xuất hiện trong phim khi mới 3 tháng tuổi. Năm 1 tuổi, Lý Tiểu Long cùng bố mẹ trở về quê nhà tại Hồng Kông và sống trong một căn hộ tại đường 218 Nathan. Tới năm 1946 Lý Tiểu Long đóng vai đầu tiên trong phim The Beginning of a Boy và sau đó, anh tham gia trong các phim The Birth of Mankind, My Son và Ah Cheun v.v. (khoảng 20 phim). Từ các vai nhí này, tài năng diễn xuất của anh dần bộc lộ. Năm 12 tuổi, Lý Tiểu Long bắt đầu theo học trường Trung học La Salle College, trường dòng thiên chúa dành cho nam. Thuở nhỏ Lý hay giao du với bọn trẻ lêu lổng, thường gây lộn đánh nhau trên đường phố. Vào một ngày khi được 13 tuổi anh tự hỏi mình: “Mình sẽ làm gì nếu mình chiến đấu mà không có bạn bè, không có chiến hữu”. Anh quyết tâm học võ và anh theo học Vịnh Xuân quyền cùng danh sư Diệp Vấn. Diệp Vấn về sau là trưởng môn hệ phái Vịnh Xuân quyền Hồng Kông. Năm 1954 (14 tuổi) Lý Tiểu Long theo học khiêu vũ. Với vũ điệu cha-cha-cha, anh giành giải quán quân trong cuộc thi nhảy cha – cha toàn lục địa vào năm 1958 (18 tuổi). Cũng trong những năm này Lý Tiểu Long có một vai diễn trong The Orphan. Đây là vai trẻ em cuối cùng cũng là phim duy nhất không có cảnh đánh đấm. Cùng năm đó anh tham gia giải quyền Anh và đánh bại người vô địch 3 năm liền là David Kefield. Thành danh trong võ nghiệp Những lớp võ đầu tiên (1959), do có xích mích với Hội Tam Hoàng mà Lý Tiểu Long bị cảnh sát Hồng Kông điều tra. Vì lo lắng cho con nên bố mẹ anh đã quyết định đưa anh sang Mỹ, quay lại với San Francisco. Với 15$ của bố và 100 $ của mẹ, Lý Tiểu Long đã đến Mỹ và sống với một người bạn cũ của bố. Anh làm việc trong cộng đồng người Hoa và về sau chuyển tới Seattle, Washington để làm việc cho Thiệu Như Hải, một người bạn khác của cha. Anh sống trong một căn phòng trên gác của một nhà hàng với vai trò bồi bàn. Cuối cùng Lý Tiểu Long gia nhập trường Trung học Công nghệ Edison. Thời gian này anh bắt đầu dạy võ trong sân sau và ở công viên của thành phố. Tháng 3 năm 1961, 21 tuổi, Lý Tiểu Long vào học khoa Triết học của Đại học Washington. Cũng vào khoảng thời gian này anh đã mở lớp dạy Kungfu cho sinh viên của trường. Mùa hè năm 1963, Lý Tiểu Long cầu hôn với Amy Sanbo nhưng bị cô từ chối. Lý Tiểu Long trở lại Hồng Kông với bạn là Doug Palmer. Đây là lần đầu Lý về thăm gia đình kể từ khi sang Mỹ. Trong lần trở lại Hồng Kông Lý Tiểu Long có quay lại với Diệp Vấn xin theo học nốt phần cuối bài Mộc nhân thung[1] mà Lý chưa học hết, nhưng bị Diệp Vấn từ chối. Lý Tiểu Long đã theo học với Thiệu Hán Sinh (sinh năm 1900) một số bài như Tinh võ hội tiết quyền, Thất tinh Đường lang băng bộ quyền v.v. Sau đó anh phải quay lại Seattle để tiếp tục việc học tập của mình, đồng thời bắt đầu nghiên cứu tìm cách dung hợp kỹ thuật của các võ phái để phát triển một đường hướng riêng. Ngày 25 tháng 10 năm 1963 (23 tuổi), Lý Tiểu Long có buổi hẹn hò đầu tiên với Linda Emery (sau trở thành người vợ tương lai của anh). Họ đã có buổi ăn tối tại Space Needle. Thời gian này Lý Tiểu Long bắt đầu mở Trấn Phan Võ Quán. Anh dời “Trấn Phan Võ Quán” tới đường 4750 University gần khu sân bãi của trường đại học và tại đây, anh dạy một vài đệ tử trong số đó có cả người Mỹ. Tại trường Trung học Garfield Lý Tiểu Long đã biểu diễn thốn quyền, một kĩ thuật đặc thù của nguyên lý “đoản kiều phát lực” trong võ phái Vịnh Xuân quyền. Cú đấm này về sau đã làm lên sự nổi tiếng của anh tại 64′ Long Beach Internationals. Năm 1964 (24 tuổi) Lý Tiểu Long gặp Jhoon Rhee tại cuộc thi karate quốc tế. Cả hai đều đạt kết quả tốt, Về sau Jhoon Rhee đã mời Lý Tiểu Long đến Washington, D.C. tham dự một giải đấu. Anh bàn với James Yimm Lee kế hoạch mở “Trấn Phan Võ Quán” thứ hai tại Oakland, California. Kế hoạch được thực hiện, và Lý Tiểu Long rời Seattle để bắt đầu võ quán thứ hai ở Oakland. Một người bạn tốt của Lý Tiểu Long, Taky Kimura (Mộc Thôn, người Nhật), đảm đương vai trò người đứng đầu. Ngày 2 tháng 8 năm 1964, Ed Parker, được biết đến như cha đẻ của karate Mĩ (Kempo), mời Lý Tiểu Long biểu diễn. Lý Tiểu Long đã biểu diễn đòn Thốn quyền và hít đất với 2 ngón tay. Tại giải Karate quốc tế lần đầu có sự hiện diện Jay Sebring và William Dozier, một nhà sản xuất, người đang tìm kiếm một diễn viên cho một serie truyền hình mà ông đang làm. Sebring đưa bộ phim Cuộc biểu tình của Lý Tiểu Long cho Dozier, người rất ấn tượng với khả năng siêu phàm của Lý Tiểu Long. Sau đó Lý Tiểu Long bay tới Los Angeles, California để diễn thử. Ngày 4 tháng 8 năm 1964, khi 24 tuổi, Lý Tiểu Long trở lại Seattle để cầu hôn Linda, và tới ngày 17 tháng 8 cùng năm thì anh cưới Linda. Ngay sau đó đôi vợ chồng trẻ chuyển đến Oakland. Nghiên cứu và sáng tạo Tiệt quyền đạo Năm 1965, chỉ vài tháng sau khi cưới Lý Tiểu Long nhận được lời thách đấu của Hoàng Trạch Dân (Wong Jack Man), một thầy dạy Kungfu tại khu phố Tàu. Họ thỏa thuận nếu Lý Tiểu Long thua anh sẽ phải hoặc là đóng cửa võ quán của mình hoặc ngưng dạy những người da trắng, còn nếu Jack thua anh ta sẽ phải ngừng dạy võ. Hoàng Trạch Dân không tin là Lý Tiểu Long sẽ dám nhận lời thách đấu, và cố trì hoãn trận đấu. Lý Tiểu Long đã nhận lời và yêu cầu họ không phải đợi. Hoàng Trạch Dân sau đó cố giới hạn kỹ thuật. Lý Tiểu Long khước từ những quy định đó và họ đã không đi đến thỏa thuận. Lý Tiểu Long đánh bại kẻ thù chỉ trong giây lát và giành phần thắng. Hoàng Trạch Dân bỏ chạy nhưng Lý Tiểu Long tóm lại và đánh gục hắn ngay trên võ đài. Đệ tử của Hoàng Trạch Dân định can thiệp song James Jimmy Lee, một người bạn tốt của Lý Tiểu Long đã ngăn lại. Sau đó Lý Tiểu Long nhận ra tại sao trận đấu lại diễn ra lâu như vậy. Lý Tiểu Long bắt đầu suy nghĩ về bản thân. Đó chính là cơ sở sau này cho môn võ Tiệt quyền đạo (Jeet Kune Do), “Nghệ thuật chiến đấu bằng cách chặn đứng đòn tấn công của đối phương” đã được ra đời. Tiệt Quyền Đạo là một môn võ bao gồm đòn thế của nhiều môn phái như quyền Anh phương Tây, quyền Thái, Karate Nhật Bản, Taekwondo Hàn Quốc, võ Trung Hoa – Hồng Gia Quyền, Vịnh Xuân Quyền trong đó đặc biệt nhấn mạnh các kỹ thuật của Vịnh Xuân Quyền (như bài Mộc nhân thung cải cách) được Lý Tiểu Long gọi chung là Kungfu. Tiệt quyền đạo còn là sự kết hợp tài tình giữa nghệ thuật khiêu vũ của Châu Mỹ và tinh hoa võ học của Châu Á. Lý Tiểu Long là người đã sáng tạo ra một hình thái cơ thể hoàn toàn mới, một kết hợp độc đáo giữa nghệ thuật và võ thuật. Thể chất Bài hoặc đoạn này cần được wiki hóa theo các quy cách định dạng và văn phong Wikipedia. Xin hãy giúp phát triển bài này bằng cách liên kết trong đến các mục từ thích hợp khác. Lý Tiểu Long nổi tiếng với thể chất mạnh mẽ được tạo phát triển nhờ chế độ luyện tập chuyên nghiệp của anh. Sau trận đấu với Man Wong Jack vào năm 1965, Lý Tiểu Long đã thay đổi cách tiếp cận đối với việc luyện võ. Lý Tiểu Long cảm thấy rằng rất nhiều võ sư đã không dành đủ thời gian cho thể chất – bao gồm các yếu tố: sức mạnh cơ bắp, khả năng chịu đựng của cơ bắp, hệ thống tim mạch và tính linh hoạt. Anh đã theo phương pháp thể hình truyền thống để xây dựng những cơ bắp đồ sộ và toàn diện. Chương trình tập luyện Weight training mà Lý Tiểu Long sử dụng trong thời gian lưu trú tại Hồng Kông năm 1965 nhấn mạnh vào cánh tay. Tại thời điểm đó, Lý Tiểu Long tập biceps curl (bo tay trước) có trọng lượng 70 đến 80 lb tương đương 32 đến 36 kg mỗi tay 3 hiệp 8 lần, cùng với các bài tập khác, chẳng hạn như squat (gánh tạ), push-up (chống đẩy), reverse curl (chống đẩy đảo ngược), concentration curl (nông độ cơ bắp), French presse (tập tạ kiếu Pháp), wrist curls (sức mạnh cổ tay) và reverse wrist curl (chồng cây chuối), Lý Tiểu Long thực hiện từ 6 đến 12 lần mỗi hiệp. Bruce luôn luôn thử nghiệm với các bài tập hàng ngày để tối đa hóa thể chất của mình khả năng và đẩy cơ thể con người giới hạn của nó. Anh sử dụng nhiều bài tập khác nhau, bao gồm cả nhảy dây. Lý Tiểu Long tin rằng các cơ bụng là một trong những nhóm cơ quan trọng nhất đối với một võ sư, bởi hầu như tất cả các chuyển động đều đòi hỏi một mức độ nào đó nhóm cơ này. Mito Uyehara nhớ lại rằng: “Bruce Lee luôn luôn cảm thấy rằng nếu phần bụng của bạn không được phát triển, thì việc đánh đấm không phải là chuyện của bạn”. Theo Linda Lee Cadwell, ngay cả khi không tập luyện, Lý Tiểu Long thường xuyên sẽ thực hiện các bài tập ngồi dậy liên tục và các bài tập bụng khác suốt cả ngày khi ở nhà, chẳng hạn như trong quá trình xem truyền hình. Bà cho biết Lý Tiểu Long, “Bruce phát cuồng về những bài tập cơ bụng. Anh ấy luôn luôn thực hiện đứng lên, ngồi xuống, dậm chân tại chô, ngâng cơ bụng và gia tăng thể lực.” Lý Tiểu Long tập từ 7 giờ sáng đến 9 giờ sáng, bao gồm các bài tập bụng, rèn luyện tính linh hoạt và chạy. Từ 11 đến 12 giờ anh thường tập cử tạ và đạp xe. Một bài tập điển hình của anh là chạy 2-6 dặm (3.6-9.6 km) từ 15-45 phút, khi chạy anh thay đổi tốc độ trong 3-5 phút. sẽ đạp xe tương đương với 10 dặm (khoảng 16 km) trong 45 phút bằng xe đạp của phòng tập. Anh thỉnh thoảng thực hiện với nhảy dây 800 lần sau khi đi đạp xe. Sau đó lại thực hiện bài tập để tôi luyện nắm đấm của mình, bao gồm thục mạnh tay vào xô đá thô và sỏi 500 lần vào những ngày tập luyện. Khả năng Tốc độ ra đòn của Lý Tiểu Long đến khoảng cách ba feet (khoảng 1m) đạt 5/100 giây. Lý Tiểu Long có thể giơ bằng một tay thanh tạ nặng 75 lb khi đứng thẳng, với thanh tạ để ngang ngực rồi từ từ đưa thẳng tay ra, anh có thể giữ vậy trong vòng vài giây. Trong một cuộc biểu diễn tốc độ, Lý Tiểu Long có thể cướp một xu ra khỏi lòng bàn tay mở của một người trước khi họ có thể đóng nó, và để lại một xu phía sau. Lý Tiểu Long đã thực hiện hít đất chỉ sử dụng 2 ngón tay: ngón tay cái và ngón trỏ. Lý Tiểu Long hít xà đơn 1 tay được 50 lần. Lý Tiểu Long có thể làm bao cát nặng 300 lb (136,08 kg) đang hướng tới đập lên trần nhà với 1 cú sidekick. Ngoài ra, theo Intercepting Fist DVD, Lee có thể giữ tư thế V-sit khi chân đang ở trên cao trong 30 phút hoặc lâu hơn.[cần dẫn nguồn] Sự nghiệp điện ảnh Tượng Lý Tiểu Long ở Hồng Kông Diễn viên phim The Green Hornet Năm 1966, Lý Tiểu Long bắt đầu để lại dấu ấn trong bộ phim truyền hình Mỹ có tên gọi ”The Green Hornet” và được trả một khoản thù lao 1800$. Ngày 1 tháng 1 năm 1965, Lý Quốc Hào (Brandon Lee) con trai duy nhất của anh chào đời. Sau đó khoảng 1 tháng, ngày 8 tháng 2 năm 1965, cha Lý Tiểu Long qua đời tại Hồng Kông và Lý Tiểu Long đã trở về Hồng Kông dự đám tang cha (nhưng không kịp). Theo phong tục cổ, người con coi là bất hiếu nếu vắng mặt khi cha mất, vì vậy Lý Tiểu Long đã quỳ gối suốt từ cửa tới bình đựng tro hỏa táng của cha mà khóc. Tháng 5 năm 1965 Lý Tiểu Long sử dụng số tiền còn lại từ bộ phim The Green Hornet để bay trở lại đưa Linda và Quốc Hào quay lại Hồng Kông để giải quyết gia sản của người cha để lại. Trong khi ở Hồng Kông anh đưa Quốc Hào đến gặp danh sư Diệp Vấn. Đến tháng 9 năm 1965 anh cùng vợ và con quay trở lại Seattle. Năm 1966, Lý Tiểu Long cùng gia đình dời đến Los Angeles sống trong một căn hộ tại Wilshire, Westwood. Đây là nơi anh làm việc cho tập phim truyền hình gọi là The Green Hornet trong vai Kato. Bộ phim The Green Hornet bắt đầu được quay và Lý Tiểu Long được trả $400 cho mỗi phần. Sau đó Lý Tiểu Long mở thêm một chi nhánh thứ ba của “Trấn Phan Võ Quán” tại khu phố Tàu của thành phố Los Angeles. Đến tháng 9 cùng năm, bộ phim The Green Hornet trở nên rất ăn khách. Trong suốt giai đoạn tiếp theo, từ 1967 đến 1971 Lý Tiểu Long tham gia vào nhiều phim khác nhau trong đó có các bộ phim truyền hình. Ngoài ra anh còn dạy võ với mức lương tới 250$ mỗi giờ cho những người nổi tiếng như Steve McQueen, James Coburn, James Garner, Lee Marvin, Roman Polanski và Kareem Abdul Jabbar. Lý Tiểu Long gặp Chuck Norris tại New York khi cùng tham gia giải Karate toàn quốc ở Washington D.C., Chuck đấu với Joe Lewis và giành phần thắng. Đầu năm 1967 Lý Tiểu Long gặp Joe Lewis tại khách sạn Mayflower, cả hai đều là khách mời của giải Karate quốc tế năm 1967. Joe đang cố giành phần thắng trong giải đấu còn Lý Tiểu Long đang có sự xuất hiện đặc biệt với vai Kato. Tháng 2 cùng năm Lý Tiểu Long mở võ quán thứ ba của mình tại đường 628 College, Los Angeles. Dan Inosanto trợ giúp như một phụ tá hướng dẫn. Đến ngày 14 tháng 7 phần cuối của phim The Green Hornet được trình chiếu. Bộ phim sau đó được nói rằng phải bỏ dở vì Lý Tiểu Long, nhân vật phụ, trở nên nổi tiếng còn hơn cả nhân vật chính của phim. Ngày 19 tháng 4 năm 1969 con gái Lý Hương Ngưng (Shannon Lee) cất tiếng khóc chào đời. Năm 1970, khi 30 tuổi, Lý Tiểu Long bị thương nặng ở lưng trong khi tập luyện. Bác sĩ nói rằng anh không thể luyện võ tiếp tục được. Trong suốt những tháng ngày phục hồi sức khỏe Lý Tiểu Long bắt đầu viết về phương pháp luyện tập của mình chứng nghiệm từ chính bản thân cho môn võ Triệt quyền đạo. Sau khi anh mất, Con đường Triệt Quyền Đạo[2] được xuất bản bởi vợ anh trong những kí ức về Lý Tiểu Long. Cũng trong năm này, Lý Tiểu Long và Quốc Hào bay về Hồng Kông trong sự chào đón của khán giả hâm mộ bộ phim The Green Hornet. Bắt đầu đạo diễn kịch bản Tháng 2 năm 1971 Lý Tiểu Long cùng James Coburn, Stirling Silliphant bay sang Ấn Độ để khảo sát những cảnh quay cho The Silent Flute. Họ mất một tháng trời tìm kiếm song miễn cưỡng để từ bỏ do Coburn bỏ dở kế hoạch. Chuyến du ngoạn này đã giúp cho Lý Tiểu Long có ý tưởng cho bộ phim Trò chơi tử thần Năm 1971 khi 31 tuổi Lý Tiểu Long kết thúc chuyến du ngoạn ngắn ngủi quay trở lại Hồng Kông để thu xếp cho mẹ tới Mĩ. Trong thời điểm này anh đang là một siêu sao của phim The Green Hornet đã trở thành phim truyền hình ăn khách nhất ở Hồng Kông. Sau đó anh nhận được lời mời của Châu Văn Hoài, một nhà sản xuất phim mới, tham gia trong bộ phim Đường Sơn đại huynh và Lý Tiểu Long đã nhận lời. Lý Tiểu Long được cấp một căn hộ với đồ đạc có sẵn ở đường số 2 Man Wan – Cửu Long, Hồng Kông. Nguyên Hoa, trợ lý của Lý Tiểu Long suốt 3 năm liền, người sau này cũng trở thành một diễn viên nổi tiếng từng tham gia trong các phim Tinh Võ Môn, Long tranh hổ đấu và Tuyệt đỉnh Kungfu đóng cùng Chu Tinh Trì) đã đi cùng Lý Tiểu Long và Linda. Sau đó Nguyên Hoa kết hôn và vợ mới của anh cũng đi cùng. Cùng lúc này Lý Quốc Hào nhập học tại trường trung học La Salle, ngôi trường mà cha của anh theo học 15 năm trước. Cũng trong năm 1971 Lý Tiểu Long được mời phỏng vấn trong chương trình “Canadian Talk” hướng dẫn bởi Pierre Berton, lúc đó đang làm phim tại Hồng Kông. Chương trình này chỉ làm phim về sự thực và ít đề cao các kĩ xảo điện ảnh trong phim võ thuật. Thời kỳ rực rỡ Tháng 7 năm 1971 đoàn làm phim bắt đầu quay Đường Sơn Đại Huynh (phát hành tại Mỹ dưới tên The Big Boss). Đường Sơn Đại Huynh mở ra một làn sóng hâm mộ ở Hồng Kông và lượng khán giả khổng lồ. Doanh thu của bộ phim đạt hơn 3,5 triệu đô la chỉ trong khoảng 3 tuần. Năm 1972 Tinh Võ Môn (phát hành tại Mỹ với tên The Chinese Connection) được công chiếu. Nó đạt doanh thu còn hơn cả Đường Sơn Đại Huynh và sau này đã đưa tên tuổi của Lý Tiểu Long liệt vào hàng siêu sao Hồng Kông. Lý Tiểu Long thu về được một khoản lợi nhuận đủ để trang trải một vài thứ, và anh cũng có tham gia đạo diễn cho phim này. Lý Tiểu Long bắt đầu đóng phim Trò Chơi Tử Thần và một vài cảnh trong phim có xuất hiện Danny Inosanto và Kareem Abdul-Jabbar. Lý Tiểu Long xuất hiện trên kênh TVB của Hồng Kông trong một cuộc vận động ủng hộ những người gặp thiên tai. Cuộc biểu diễn quyên góp được sự hoan nghênh nhiệt liệt của khán giả. Năm 1972 Lý Tiểu Long đưa đoàn làm phim sang Roma (Ý) làm bộ phim thứ ba là Mãnh Long Quá Giang (The Way Of The Dragon, phát hành tại Mỹ dưới tên The Return Of The Dragon). Lần này Lý Tiểu Long đảm nhận hầu hết các vai trò từ viết kịch bản, đạo diễn, rồi kiêm diễn viên. Chuck Norris là cảnh giao đấu cuối cùng của Lý Tiểu Long. Một lần nữa, bộ phim này vượt trội hơn nhiều so với hai phim trước. Ngày 28 tháng 12 năm 1972 người em của Lý Tiểu Long, James, qua đời vì bị lao phổi. Tháng 2 năm 1973 Lý Tiểu Long có cơ hội khi phim Long Tranh Hổ Đấu (Enter The Dragon) được khởi quay trong khi Trò Chơi Tử Vong được bắt tay vào. Đây chính là bộ phim đầu tiên do Mỹ và Hồng Kông hợp tác sản xuất. Bộ phim Long Tranh Hổ Đấu hoàn thành vào tháng 4 năm 1973, khi Lý Tiểu Long 32 tuổi. Cái chết Những ngày trước khi chết Vào ngày 20 tháng 2 năm 1973, Lý Tiểu Long tham dự ngày lễ thể thao tại trường St. Francis Xavier. Cũng đầu năm này, Grace Lee, mẹ Lý Tiểu Long, gặp anh tại Los Angeles. Lý Tiểu Long thổ lộ với bà rằng anh không muốn sống thêm nữa và bà không phải lo về tài chính, tuy nhiên bà nghĩ con trai bà nói vớ vẩn.[cần dẫn nguồn] Ngày 16 tháng 7 năm 1973 mưa to do cơn bão lớn tại Hồng Kông. Lý Tiểu Long tiêu phí 2000 $ để điện thoại cho Unicorn, người đã làm bộ phim ở Manila, trong phòng của anh tại khách sạn. Lý Tiểu Long nói với Unicorn anh thực sự thấy lo lắng về những cơn đau đầu mà mình đang phải chịu đựng. Ngày 18 tháng 7 cùng năm mái nhà của Lý Tiểu Long tại đường Cumberland ở Hong Kong bị thổi tung vì mưa to gió lớn. Tới ngày 20 tháng 7, Lý Tiểu Long viết một bức thư cho vị luật sư, Adrian Marshall, anh muốn thảo luận trên chuyến đi trở về Los Angeles. Lý Tiểu Long đã có tấm vé sẵn sàng trở về Mỹ cho buổi trình diễn trước công chúng, và anh dự định sẽ xuất hiện trên chương trình của Johnny Carson. Diễn biến cái chết Raymond Chow (Châu Văn Hoài) đến nhà Lý Tiểu Long và hai người cùng bàn bạc về kế hoạch cho bộ phim Trò chơi tử thần. Linda hôn tạm biệt Lý Tiểu Long và nói cô phải ra ngoài làm mấy việc lặt vặt (đi chợ) và sẽ gặp anh vào buổi tối. Raymond và Lý Tiểu Long tới thăm diễn viên Betty Ting Pei (Đinh Phối) tại căn hộ của cô để bàn về vai diễn của cô trong phim Game of Death. Họ dự định sẽ có bữa ăn tối để gặp George Lazenby và mời anh tham gia vào phim. Lý Tiểu Long nói rằng anh cảm thấy bị đau đầu, hỏi mượn tạm thuốc giảm đau của Betty, sau đó anh nằm lại trên giường của cô chờ đến bữa tối. Raymond Chow ra về và nói sẽ gặp lại họ sau. Raymond Chow và George Lazenby gặp nhau tại nhà ăn và ngồi chờ Lý Tiểu Long và Betty tới, nhưng cả hai đều không xuất hiện. Lúc 9:00 tối, Chow nhận được cú điện của Betty; cô nói đã cố đánh thức Lý Tiểu Long nhưng anh không dậy. Betty đã gọi bác sĩ riêng của cô, ông ta cố giúp Lý Tiểu Long hồi tỉnh và sau đó đưa anh đến bệnh viện. Nhưng Lý Tiểu Long đã không thể tỉnh lại và anh đã vĩnh viễn ra đi. Bác sĩ đã rất ngạc nhiên khi biết anh bị hôn mê lâu như vậy vào buổi tối hôm đó nhưng thật không may Betty đã không gọi ông tới giúp sớm hơn cô ấy có thể. Lý Tiểu Long chết tại Hồng Kông vì chứng phù não (não bị sưng to). Bộ phim Trò chơi tử thần (Game Of the Death) đã phải trì hoãn lại 4 ngày sau vì diễn viên chính đã mất. Ngày 25 tháng 7 năm 1973 tang lễ Lý Tiểu Long được tổ chức tại Hồng Kông và đã có hơn 25.000 người hâm mộ, bạn bè tới dự. Lý Tiểu Long được chôn cất cùng với bộ quần áo ưa thích mà anh từng mặc trong Long tranh Hổ đấu. Tranh cãi về cái chết Donald Teare, một nhà pháp ý được giới thiệu bởi Scotland Yard mà đã giám sát hơn 1,000 khám nghiệm tử thi, đã được ủy nhiệm xem xét trường hợp của Lý. Ông ta kết luận là “death by misadventure” gây ra bởi sưng não bất thình lình do phản ứng bởi sự pha trộn những chất khác cùng với thuốc Equagesic.[3] Bác sĩ Donald Langford, một nhà truyền đạo Baptist và bác sĩ của Lý ở Hong Kong, nói, “Không ai chết chỉ vì một viên thuốc Equagesic. Không có thuốc đau nhức nào đã giết Lý.”[4] Ông ta thêm vào: ” Người ta không giám nói thẳng là Lý Tiểu Long chết vì đã ăn chất cần sa, tìm thấy được trong bao tử anh ta, mà anh đã sử dụng thường xuyên trong một thời gian vì có stress với danh vọng của mình. Lúc ban đầu của cuộc điều tra, bác sĩ Wu và một số bác sĩ khác được bảo là không nên đặt quan trọng vai trò của cần sa trong cái chết của anh ta.”[4] Ý kiến ban đầu của bác sĩ Peter Wu, bác sĩ chuyên về thần kinh, mà đã chữa cho Lý khi anh ta bị động kinh lần đầu vào tháng 5 1973, cho là nguyên nhân của cái chết có thể là do phản ứng đối với cần sa hay Equagesic. Ông ta cho biết “chúng tôi đã lấy ra nhiều chất cần sa trong bao tử của anh ta trong tháng 5. Ở Nepal có nhiều vấn để về hệ thần kinh liên quan đến cần sa, đặc biệt làm cho não sưng lên (cerebral edema).” .[4] Tuy nhiên, Wu chính thức đã từ bỏ ý kiến này, chính thức cho biết: “ Giáo sư Teare là một pháp y được giới thiệu bởi Scotland Yard; ông ta được đưa tới như là một nhà chuyên môn về cần sa và chúng tôi không thể phủ nhận được sự chứng nhận của ông ta. Lượng của cần sa thì không chính xác hay có thể đoán trước được, nhưng tôi chưa bao giờ nghe biết tới người nào đã chết chỉ vì dùng nó.[5] ” Sau nhiều cuộc thảo luận và tranh cãi, các bác sĩ đã công khai nguyên nhân tử vong của Lý Tiểu Long là “chết do tai nạn bất ngờ do bản thân tự gây ra” (“death by misadventure“) . Cuốn sách The Death of Bruce Lee: A Clinical Investigation (Cái chết của Lý Tiểu Long: một điều tra y khoa) cho thấy là cơ thể Lý Tiểu Long đã không chịu được loại thuốc Equagesic khi anh ta bị động kinh vào ngày 10 tháng 5 năm 1973. Lý tránh dùng loại thuốc đó cho tới buổi tối định mạng vào ngày 20 tháng 7 năm 1973, khi anh ta dùng Equagesic sau đó bị chết vì sưng não.[6] Phần mộ Ngôi mộ của Lý Tiểu Long và con trai, Lý Quốc Hào Ngày 30 tháng 7 năm 1973, sau một tang lễ nhỏ thứ hai ở Seattle, Washington tại Butterworth trên đại lộ East Pine, Lý Tiểu Long được chôn cất ở Nghĩa trang Lake View. Tiễn đưa anh bao gồm Steve McQueen, James Coburn, Danny Inosanto, Taky Kimura, Peter Chin, Chuck Norris và người em trai, Robert Lee. Gia đình Lý Tiểu Long có một con trai là Lý Quốc Hào (Brandon Lee) cũng tham gia đóng phim. Trong một lần khi diễn xuất trong phim tâm lý The Crow có cảnh quay bắn súng, một viên đạn trong khẩu 44 đã trúng vào người anh (đáng lẽ ra khẩu súng này không có đạn) và khiến anh qua đời vào năm 1993, khi anh được 28 tuổi. Xem thêm Lý Quốc Hào. Các tác phẩm chính Đường Sơn đại huynh (The Big Boss) Công chiếu 3-10-1971. Đường Sơn đại huynh khởi quay từ tháng 7 năm 1971 tại một vùng thị trấn nhỏ hẻo lánh tại Thái Lan. Bộ phim kể về một thanh niên nhà quê tên là Trịnh Triều An (do Lý Tiểu Long thủ vai) lên thành phố tìm việc làm. Nhờ sự giúp đỡ của người chú, anh nhận được một chỗ trong một xưởng làm đá cùng nhiều anh em khác, nhưng xưởng này làm ăn bất chính (vận chuyện lậu ma tuý). Sau khi biết anh là người giỏi võ nghệ chúng dùng tiền bạc và đàn bà để mua chuộc anh hòng biến anh thành tay sai cho chúng. Nhưng sau khi những người đồng hương bị giết vì phát hiện ra việc làm mờ ám của bọn chúng, anh đã nhanh chống lại và triệt phá được băng đảng này. Bộ phim ra đời đã gây được tiếng vang lớn trong ngành phim võ thuật, thu về hơn $3.5 triệu trong khi Lý Tiểu Long chỉ nhận được 15.000 USD. Tinh Võ Môn (Fist of Fury, The Chinese Connection) Công chiếu 22-3-1972. Bộ phim kể về Trần Chân (Chen Zhen), do Lý Tiểu Long thủ vai, là đệ tử của Hoắc Nguyên Giáp (một nhân vật nổi tiếng của Trung Hoa, người sáng lập ra Tinh Võ Môn). Được tin sư phụ mất, anh lập tức trở về dự tang sư phụ. Thấy có nhiều ẩn khúc trong cái chết bí ẩn của người thầy, Trần Chân quyết tâm điều tra một mình, sau cùng anh phát hiện ra rằng chính những người trong võ quán của Nhật, đã ra tay dưới sự giúp đỡ của một số tên phản bội trà trộn trong Tinh Võ Môn, lần lượt bọn chúng phải trả giá. Để cho yên chuyện, cảnh sát Thượng Hải yêu cầu Trần Chân phải thí mạng, và đây là bộ phim duy nhất Lý Tiểu Long bị chết, cũng như lần duy nhất anh hôn một cô gái trên phim ảnh. Nhân vật Trần Chân sau này được đưa lên phim ảnh với diễn xuất của ngôi sao Chân Tử Đan (1995) cũng rất thành công. Bộ phim được dàn dựng hoàn toàn trong trường quay, và 27 năm sau nó trở thành một trong 10 kiệt tác của Hồng Kông. Sau này năm 1994 nó được làm lại thành bộ phim Fist of Legend do diễn viên Lý Liên Kiệt thủ vai. Mãnh Long quá giang (The Way of The Dragon) Bài chi tiết: Mãnh long quá giang Công chiếu 30-12-1972. Mở đầu là cảnh một anh thanh niên nhà quê ngơ ngác, kết thúc là màn biểu diễn võ mèo. Nhân vật chính trong phim là Đường Long, một thanh niên Hồng Kông sang Roma theo lời giới thiệu của một người chú để giúp đỡ một cô gái. Quán ăn của cô gái đang bị một nhóm xã hội đen phá đám, gây áp lực đòi cô phải bán lại nhà ăn. Do không biết chút tiếng Anh lại ngơ ngác ban đầu anh bị mọi người trong quán coi thường, mọi chuyện chỉ thay đổi sau khi Đường Long giúp đánh đuổi chúng. Cảnh đấu cuối cùng là một cảnh quay tại đấu trường La Mã đổ nát cùng với diễn viên người Mỹ rất nổi tiếng bấy giờ là Chuck Norris. Bộ phim do Lý Tiểu Long viết kịch bản, đạo diễn kiêm diễn viên là bộ phim duy nhất trong 4 tác phẩm của Lý Tiểu Long có những cảnh hài hước. Long tranh Hổ đấu (Enter the Dragon) Công chiếu 19-8-1973. Là bộ phim đánh dấu có sự hợp tác giữa Hồng Kông và Mỹ. Trong phim là nhân vật “Lý” một để tử Thiếu Lâm tự vâng lời sư phụ đi trừng phạt kẻ phản bội sư môn (tên họ Hàn, do diễn viên Thạch Kiên thủ vai). Biết được chị gái của mình bị đệ tử của tay họ Hàn hại chết, với sự giúp sức của một tổ chức an ninh anh quyết định tham gia giải thi đấu võ nhằm đột nhập sào huyệt của bọn chúng là một hòn đảo. Cùng đi với anh còn có hai người bạn nữa là Roper và William, nhưng William sau đó đã bị họ Hàn giết chết trên đảo. Tại sào huyệt của chúng Lý vừa tham gia cuộc tỉ thí võ thuật còn ban đêm với sự giúp đỡ của một nữ tình báo tên là Mỹ Linh anh đột nhập vào sào huyệt của bọn chúng. Lần thứ hai thì anh bị bắt, nhưng cùng với Roper họ đã diệt được băng của họ Hàn. Mặc dù bộ phim rất thành công song diễn viên chính của nó lại chẳng có cơ hội được xem nó, sau khi đóng phim này Lý Tiểu Long bị sụt gần 15 kg, trong phim Lý Tiểu Long có bày tỏ một số quan điểm về võ thuật của mình, đúng như mong ước của anh là dùng điện ảnh để truyền bá võ thuật. Ngày 24 tháng 8 năm 1973, Long tranh Hổ đấu đứng đầu tại rạp Graumann. Bộ phim rất thành công, và Lý Tiểu Long trở nên nổi tiếng trên toàn thế giới. Trò Chơi Tử Thần (Game of Death) Bài chi tiết: Tử vong du hý Công chiếu 1978. Còn được biết đến với cái tên khác như Tử vong du hí, đây là bộ phim cuối cùng của Lý Tiểu Long. Anh vào vai Billy Lo, một diễn viên nổi tiếng bị một tổ chức do Mr. Land cầm đầu đe dọa tống tiền. Vì chống lại chúng nên Billy bị chúng âm mưu ám toán, nhưng không thành, anh chỉ bị thương nặng ở mặt. Sau đó anh làm phẫu thuật mặt và tổ chức một đám tang giả nhằm đánh lừa tổ chức của Mr. Land để dễ bề đối phó. Vì là một diễn viên, anh cải trang để theo dõi chúng tại Macao, Billy đã giết chết cận vệ của Land là Carl (một cao thủ Karate) nhưng sau đó chúng biết anh còn sống và đã bắt Anna Young – bạn gái của Billy gây áp lực, nhưng cuối cùng từng tên trong băng đảng này cũng phải đền tội. Bộ phim có sự tham gia của một số diễn viên như Danny Inosanto và Kareem Abdul-Jabbar (trong vai Hakim), trong phim Lý Tiểu Long có biểu diễn khả năng sử dụng côn nhị khúc, ngoài ra, bộ phim còn sử dụng cảnh đám tang thật của Lý Tiểu Long. Phim đóng dang dở thì Lý Tiểu Long chết nên nhà sản xuất đã sửa kịch bản lại vì thế Lý Tiểu Long chỉ xuất hiện ở cảnh đánh nhau trên lầu. Bộ phim này dùng diễn chính đóng thế cả trong phim Tháp Tử Vong. Tháp Tử Vong (Tower of Death) Công chiếu 21-3-1981. Còn được biết đến với cái tên khác là Tử vong du hí 2 hoặc Trò chơi tử vong 2 (Game of Death 2), đây là phần tiếp theo của bộ phim Trò Chơi Tử Vong và được sản xuất sau khi Lý Tiểu Long qua đời. Billy Lo trở lại để khám phá ra sự thật sau cái chết của bạn anh – Chin Ku (do Wong Ching Lei thủ vai). Mặc dù được biết Chin Ku chết do bệnh, tuy nhiên có nhiều nghi vấn về sự thật cái chết này và bộc lộ rõ hơn khi xảy ra vụ cướp quan tài của Chin Ku khi chuẩn bị an táng ngoài nghĩa trang. Billy Lo đã bị sát hại khi cố gắng đuổi theo bọn cướp. Khi hay tin về cái chết của anh mình, Bobby Lo (Tong Lung) – em trai của Billy – đã tạm biệt sư phụ và quyết định điều tra manh mối. Chẳng bao lâu Bobby đã đến Lâu đài Tử thần, nơi mà anh có được một tình bạn không mong muốn với võ sư Lewis (Roy Horan) độc ác và tàn nhẫn, cũng là chủ nhân của tòa lâu đài. Sau đó, Lewis cũng bị giết hại một cách tàn bạo và Bobby phải một mình đối mặt với hiểm nguy trong Tháp Tử vong. Anh đã gặp Chin Ku, người bạn cũ của Billy, cũng chính là người đã sát hại anh trai mình để giữ bí mật cho một tổ chức buôn lậu nha phiến do y cầm đầu. Trong lần đọ sức này với Bobby, Chin Ku đã thất bại và gục ngã vào chính chiếc quan tài mà y đã chuẩn bị sẵn cho các vị khách không mời mà đến Tháp Tử vong. Những cảnh có Lý Tiểu Long đều được lấy từ những cảnh trong phim mà Lý Tiểu Long đóng như “Long Tranh Hổ đấu”. Các cảnh chính trong phim có sử dụng diễn viên đóng thế Lý Tiểu Long. Tuy bộ phim mang danh của Lý Tiểu Long nhưng Lý Tiểu Long không đóng bộ phim này. Xem thêm Thành Long Chân Tử Đan Lý Liên Kiệt Chú thích ^ Một bài tập của Vịnh Xuân quyền, đánh trên mộc nhân thung. Tại dòng Vịnh Xuân Diệp Vấn là bài được sửa đổi, thêm bớt cuối cùng còn 116 động tác. ^ Nhan đề sách The “Tao” of the Jeet Koon Do có thể dịch là Đạo của Triệt quyền Đạo. ^ Thomas 1994, tr. 209 ^ a ă â SHIH, LEE HAN. “The Life of the Dragon” (*Special to asia!). Lee Han Shih is the founder, publisher and editor of asia! Magazine. asia! Magazine. Truy cập ngày 1 tháng 6 năm 2009. ^ Thomas 1994, tr. 228 ^ McKenzie R.N., Duncan Alexander (2012). The Death of Bruce Lee: A Clinical Investigation. Lulu.com. tr. 42–45; 100–105. ISBN 9781300108863. Liên kết ngoài Wikimedia Commons có thêm thư viện hình ảnh và phương tiện truyền tải về Lý Tiểu Long Lý Tiểu Long chết vì uống nhầm thuốc Hồng Kông tạc tượng Lý Tiểu Long Lý Tiểu Long được tôn vinh ở Bosna Lý Tiểu Long – còn mãi một huyền thoại Dựng lại phim về Lý Tiểu Long Lý Tiểu Long – cuộc đời và sự nghiệp Thể loại: Hoàn toàn không có nguồn tham khảo Sinh 1940 Mất 1973 Người Mỹ gốc Hoa Diễn viên phim võ thuật Võ sư Trung Quốc Võ sĩ Trung Quốc Người sáng lập võ phái Diễn viên điện ảnh Mỹ Diễn viên điện ảnh Hồng Kông Nhà triết học Trung Quốc Biên kịch phim Hồng Kông Nam diễn viên điện ảnh Mỹ Nam diễn viên Mỹ thế kỷ 20 Nam diễn viên truyền hình Mỹ Nhà sản xuất phim Hồng Kông Đạo diễn Hồng Kông Võ sư Bài viết mới trên TÌNH YÊU CUỘC SỐNG Chào ngày mới 26 tháng 11 Chu Văn Tiếp ở Đồng Xuân Chào ngày mới 25 tháng 11 Sao Kim kỳ thú Chào ngày mới 24 tháng 11 24 tiết khí lịch nhà nông Kênh ông Kiệt giữa lòng dân Công việc này trao lại cho em Chào ngày mới 23 tháng 11 Lời của Thầy theo mãi bước em đi Chào ngày mới 22 tháng 11 Ơn Thầy Đọc lại và suy ngẫm Chào ngày mới 21 tháng 11 Thầy bạn là lộc xuân cuộc đời Chào ngày mới 20 tháng 11 Sáu mươi năm ĐHNL tp.HCM Trường tôi và tình yêu ở lại Chào ngày mới 19 tháng 11 Gowda địa chỉ xanh ICRISAT Ấn Độ Ký ức CIMMYT ở Mexico Chào ngày mới 18 tháng 11 Chào ngày mới 17 tháng 11 Myanmar đọc lại và suy ngẫm Chào ngày mới 16 tháng 11 Im lặng mà bão giông Chào ngày mới 15 tháng 11 Chào ngày mới 14 tháng 11 Chào ngày mới 13 tháng 11 Chào ngày mới 12 tháng 11 Chuyện vỉa hè Chào ngày mới 11 tháng 11 Chào ngày mới 10 tháng 11 Angkor nụ cười suy ngẫm Cây Lương thực tháng 11.2015 Chào ngày mới 9 tháng 11 Lên Yên Tử sưu tầm thơ đức Nhân Tông Chào ngày mới 8 tháng 11 Chào ngày mới 7 tháng 11 Đọc lại và suy ngẫm Chào ngày mới 6 tháng 11 Chào ngày mới 5 tháng 11 Biển Đông vạn dặm Chào ngày mới 4 tháng 11 Đọc lại và suy ngẫm Chào ngày mới 3 tháng 11 Giống khoai lang ở Việt Nam Chào ngày mới 2 tháng 11 Đọc lại và suy ngẫm Chào ngày mới 1 tháng 11 Cây Lương thực 10.2015 Đọc lại và suy ngẫm Chào ngày mới 31 tháng 10 Chào ngày mới 30 tháng 10 Chào ngày mới 29 tháng 10 Chào ngày mới 28 tháng 10 Chào ngày mới 27 tháng 10 Minh triết sống thung dung phúc hậu Chào ngày mới 26 tháng 10 Đến chốn thung dung Chào ngày mới 25 tháng 10 Nghiên cứu Kinh Dược Sư Chào ngày mới 24 tháng 10 Bàn cờ thế sự Tình Mẹ và đức Nhẫn Chào ngày mới 23 tháng 10 Năng lượng tích tụ và giải phóng Chào ngày mới 22 tháng 10 Tỉnh lặng với Osho Borlaug và Hemingway Chào ngày mới 21 tháng 10 Bảy ngày đêm tỉnh lặng Viếng mộ cha mẹ Chào ngày mới 20 tháng 10 Suối nhạc tình yêu cuộc sống Ngủ ngon và tỉnh thức Chào ngày mới 19 tháng 10 Chào ngày mới 18 tháng 10 Lời Thầy dặn Chào ngày mới 17 tháng 10 Chào ngày mới 16 tháng 10 Minh Không huyền thoại Bái Đính Dạo chơi non nước Việt Chào ngày mới 15 tháng 10 Bàn cờ thế sự Biển Đông vạn dặm Chào ngày mới 14 tháng 10 Nghị lực Quang Dũng những bài thơ hay Chào ngày mới 13 tháng 10 Em ơi em can đảm bước chân lên Chào ngày mới 12 tháng 10 Thắp đèn lên đi em! Chào ngày mới 11 tháng 10 Bài ca Trường Quảng Trạch Chào ngày mới 10 tháng 10 Bàn cờ thế sự 7 Vua Phổ Friedrich II Đại Đế Chào ngày mới 9 tháng 10 Chào ngày mới 8 tháng 10 Bước ngoặt lịch sử chiến tranh Đông Dương Chào ngày mới 7 tháng 10 Phan Khôi nắng được thì cứ nắng Bàn cờ thế sự 6 Chào ngày mới 6 tháng 10 Quả táo Apple Steven Jobs Chào ngày mới 5 tháng 10 Vị tướng của lòng dân Chào ngày mới 4 tháng 10 Praha Goethe và lâu đài cổ Chuyện vỉa hè 3 Cây Lương thực 10.2015 Chào ngày mới 3 tháng 10 Chào ngày mới 2 tháng 10 Sông Mekong tài liệu tổng hợp Cây Lương thực 9.2015 Chào ngày mới 1 tháng 10 Video yêu thích KimYouTube Trở về trang chính Hoàng KimNgọc Phương NamThung dungDạy và họcCNM365Tình yêu cuộc sốngCây Lương thựcDạy và HọcKim on LinkedInKimYouTubeKim on Facebook